Twee opa's, een oorlog en een samenloop van de geschiedenis

Vorige week schreef ik een verhaal over drie oma's waarin een straat centraal stond. Deze week een verhaal van twee opa's. Een verhaal wat niet in Amsterdam begint, maar daar gelukkig wel eindigt. Mijn twee opa's komen namelijk niet uit Amsterdam. Van vaderskant komt hij uit Friesland en van mijn moeder uit Arnhem. Het feit dat ze allebei wel naar Amsterdam toegekomen zijn en dat daar mijn ouders geboren zou wel eens te danken kunnen zijn aan de Tweede Wereldoorlog.


Opa van der Pol woonde in een dorpje in Friesland. In hetzelfde dorpje waar al generaties voor hem de familie gewoond had. Ze waren wel eens verhuist, maar nooit verder dan een dorpje verderop en al helemaal niet buiten Friesland. Ze werkten op het land en bleven dat tot ver in de Tweede Wereldoorlog doen. Inmiddels was het winter '44-'45 en was aan de andere kant van het land behoorlijk veel ellende uitgebroken in een periode die bekend kwam te staan als de Hongerwinter. Velen mensen trokken van Amsterdam naar het platteland op zoek naar eten, soms zo ver als Friesland. Een van hen was een vrouw met twee kinderen van wie de man in Duitsland zat. Zij kreeg onderdak in een boerderij in een klein dorpje in Friesland, schuin tegenover de boerderij van de familie van der Pol. Het verhaal gaat dat ze verliefd werden en van der Pol na de oorlog  met de vrouw mee terug ging naar Amsterdam, haar eerste man was in Duitsland gebleven. Die twee mensen zouden tien jaar na de oorlog de ouders van mijn vader worden.


In diezelfde periode, het is het najaar van 1944, woont een klein jongetje genaamd Henk in Arnhem. Die stad komt echter hevig onder vuur te liggen en de bommen vliegen hem om de oren. Ze vertrekken en komen uiteindelijk terecht in Amsterdam. De oorlog en nog eens en decennium gaan voorbij en daar in Amsterdam ontmoet Henk mijn oma. Want dat kleine jongetje van toen zou mijn opa Henk worden. Vorige week zou hij 80 jaar geworden zijn. Zover kwam het niet, maar dat is een heel ander verhaal. Maar wie weet hoe het gelopen was als Arnhem niet gebombardeerd geweest zou zijn...


Natuurlijk zijn er tal van andere redenen te bedenken waarom de beide opa's naar Amsterdam kwamen. Was het de werkgelegenheid tijdens de wederopbouw of waren er andere demografische of sociaal-economische redenen. Ik kan het ze inmiddels allebei niet meer vragen, dus we zullen het met de verhalen moeten doen. Maar het zijn wel twee prachtige verhalen over hoe grote gebeurtenissen uit de geschiedenis van invloed zijn op de levensloop van personen. En hoe die invloed tot op de dag van vandaag doorwerkt.

De Ridderstraat, het verhaal van drie oma's

Al jaren doe ik onderzoek naar mijn familiegeschiedenis. Ik wil weten wie ze waren, wat ze deden en waar ze woonden. Hierbij heb ik veel aan de uitgebreide schat aan informatie van het Stadsarchief, waar echt bijna alles over Amsterdamse voorouders te vinden is. En zo kom ik wel eens hele mooie pareltjes of bizarre toevalligheden tegen.




Ik blader door het bevolkingsregister van eind 19e eeuw. Hier staat niet alleen veel in over de gezinssamenstelling, maar ook over beroepen en adressen. Ik noteer ze allemaal nauwkeurig, want op al die adressen wil ik een kijkje nemen om te zien hoe het geweest is en wat daar eventueel nu nog van over is. Ik zal het niet spannender maken dan het is. Veel van mijn Amsterdamse voorouders woonden nou niet echt in prachtige paleizen. Het was eerder een samenvatting van krotten, sloppen en Jordanese kelderwoningen (die kostten toen geen drie ton trouwens).




De familie van mijn vaders moeder, de familie Uhrlep, kwam ik in 1878 tegen in de Ridderstraat. Iets later doe ik een rondje door de stad, met mijn lijstje met adressen. Van de Ridderstraat is, na verschillende herprofileringen, eigenlijk niets meer over. Geen idee waar nummer 44 gestaan zou moeten hebben. Gelukkig hebben we op zo'n moment de oude foto's nog uit de Beeldbank van het archief. Een foto van rond 1900 waar inderdaad de armoede ervan af straalt. Goed, ik duik weer achter mijn computer en trek de familie van mijn andere oma, Vos, door het systeem heen. "He, wat grappig weer de Ridderstraat." Zij woonden daar in 1889. Ik check even het nummer en zoek dan nogmaals de eerdere kaart op. Nummer 44... De familie van mijn vader en die van mijn moeder hebben dus, welliswaar met 10 jaar ertussen, in precies hetzelfde huis gewoond!




Het verhaal wordt nog een tikkeltje gekker. Jaren later is mijn zus inmiddels getrouwd en ik zou ook eens in de familiegeschiedenis van mijn zwager gaan duiken. Zijn oma's familie woont namelijk ook heel lang in Amsterdam. Ik pluis eerst de stamboom een beetje uit en noteer wat namen en data. Dan maar eens kijken waar deze mensen gewoond hebben. Ik vind vergelijkbare omstandigheden als bij onze familieachtergrond. En dan opeens zie ik een wel heel bekende straat staan... De Ridderstraat, nummer 48 dit keer. Daar woonden de familie van Raath in 1889. Precies in dezelfde periode als de voorouders van oma Vos. Zij waren dus buren! In zo'n klein straatje moeten ze elkaar gekend hebben, nooit wetende dat hun achterachterkleinkinderen zouden trouwen en nu zelfs samen een baby hebben.




En over dat baby'tje. Op een dag ga ik haar meenemen naar wat er nog over is van de Ridderstraat. En dan zal ik haar vertellen dat familie van drie overgrootmoeders daar gewoond heeft, soms zelfs tegelijk of in hetzelfde huis. Gewoon om te laten zien hoe wonderlijk de geschiedenis is.

Verborgen Amsterdam... een terugblik

De afgelooen drie maanden verscheen er twee keer per week een blog over Verborgen Amsterdam. Aan de hand van 24 verhalen nam ik jullie mee op een kleine reis door de geschiedenis van Amsterdam. En er zij zelfs speciale wandelingen geweest.

We zijn aan de hand van thema's door de geschiedenis van de stad gegaan. Van het hele begin in 1275 tot aan de oorlogsjaren en de sporen die van dat alles nu nog te vinden zijn. Wonderlijke verhalen achter gebouwen, gevelstenen en straatnamen hebben we besproken. Keizerskronen, misdadigers en verzetsvrouwen zijn voorbij gekomen. Gesloten deuren gingen open en verborgen gangen werden blootgeleged, We hebben niet alleen gekeken naar wat duidelijk te zien is, als je weet waar je moet kijken, maar ook naar wat er verborgen ligt onder de grond. Zo kwamen we niet alleen woonplaatsen, maar ook rustplaatsen van Amsterdamse voorouders tegen.

Dit waren de verhalen die ik in ieder geval met jullie wilde delen, maar natuurlijk zijn dit nog kang niet alle verhalen. Maar vanaf nu geef ik het door aan jullie.... Hoor je een bijzonder verhaal of is er iets waar je meer over wilt weten? Laat het mij dan weten! Ik onderzoek het verhaal en schrijf er een blog over. Zo maken we samen de verhalen van Verborgen Amsterdam nog completer. Daarnaast zullen er ook nieuwe blogs verschijnen op Angelique Schrijft en over de Verhalenschatkist. Dus blijf mij volgen, want ik blijf schrijven en verhalen met jullie delen!

Bedankt voor jullie aandacht, jullie fijne reacties en het meelopen met de wandelingen. Dat laatste blijft trouwens nog steeds mogelijk. Binnenkort worden hier nieuwe data voor bekend gemaakt. Of boek er gewoon zelf een...

De stad uit!

Voor deze laatste reguliere blog van Verborgen Amsterdam verkennen we de grenzen van de stda, maar ook wat daar buiten ligt.

De grenzen van Amsterdam verlegden zich continu. Het beeld over wat wel en niet de stad was, veranderden dus ook. Hield de stad in de Middeleeuwen nog op buiten de Singel en was je voorbij de Nieuwmarkt de stad al bijna uit, Vanaf 1613 veranderde dat beeld drastisch en werd met de gefaseerde aanleg van de grachtengordel Amsterdam in een aantal decennia vele malen groter. De rand van de stad hield op bij de ring Nassaukade-Stadhouderskade-Mauritskade. Die halvemaan-vorm zou ruim 250 jaar lang de kenmerkende vorm voor Amsterdam blijven. Pas rond 1880 werd de stad weer uitgebreid en werden gedeelten van Oost, Oud-West en de Pijp aangelegd. In de periode 1920-1940 werden omliggende gemeenten van Amsterdam geannexeerd en werd de stad volgebouwd ongeveer tot aan waar de Ring A10 loopt. Na de oorlog zouden vervolgens de Westelijke Tuinsteden volgen.

Zoals ik al eerder vertelde, is Amsterdam heel lang een stad geweest die beschermd werd door bolwerken en poorten. Er konden dus niet zomaar mensen in. Maar dat betekende ook dat je de stad uitgezet kon worden. Er kon een straf van zij verbanning worden opgelegd. Verbanning komt van het woord Banne, wat rechtsgebied betekent. Zij werden in de ban gedaan of er werd een banvloek uitgesproken. Een lot wat bijvoorbeeld ook Spinoza trof. Speciaal voor dot doel werden rondom de stad banpalen neergezet die het einde van het rechtsgebied aangaven. Mensen die verbannen waren mochten niet binnen het gebied van deze palen komen, anders konden zij worden opgepakt en soms zelfs worden onthoofd. Verbanning bestaat niet meer in de stad, maar een aantal van deze banpalen staan er wel nog. Inmiddels bijna allemaal opgeslokt  door de stad staan zij onder andere nog in Oudekerk en in het dorp Sloten.

Volgende keer, in de echt laatste blog, doen we een terugblik op de reis door de geschiedenis die wij de afgelopen drie maanden gemaakt hebben met de verhalen van Verborgen Amsterdam. Ook vertel ik dan hoe we nu verder gaan....

Stad der Wonderen

In 1345 gebeurde er in het Middeleeuws Amsterdam iets heel wonderlijks.... dat zou bekend komen te staan als het Mirakel van Amsterdam.

Wat gebeurde er? Op de Kalverstraat woonde een man die doodziek was. Hij kreeg, volgens katholiek gebruik de laatste sacramenten toegediend. De hostie die hij gekregen had, braakte hij uit. Het braaksel werd in het vuur gegooid, maar de hostie bleef ongedeerd. Dit gebeurde in totaal drie keer. Voor de katholieke kerk het teken dat hier toch echt wel sprake was van een heus wonder!

Op de plek van het huis werd een grote kerk, de Mirakelkerk. gesticht. Deze stond midden in de Kalverstraat en reikte tot aan het Rokin. Het hele blok waar nu WE en aan de andere kant Amsterdam Dungeon zit, hoorde bij deze kerk. De zijstegen Wijde en Enge Kapelsteeg herinneren hier nog aan. Het verhaal van de hostie verspreidde zich snel en vanuit heel Europa kwamen gelovigen naar Amsterdam. De stad werd een echt bedevaartsoord, zoals Rome en Santiago de Compostella, en stond bekend als de Heilige Stede. Er werden zelfs speciale straten aangelegd voor katholieken uit de omgeving. Vandaag de dag hebben we daar nog altijd de Heiligeweg aan te danken, die via wat nu ongeveer de Overtoom is doorliep naar het dorp Sloten en zelfs uiteindelijk naar Haarlem en verder.Elk jaar werd er in maart een processie gehouden waarbij katholieken door de toen nog Middeleeuwse stad liepen. Dit was het hoogtepunt van de religieuze vieringen in Amsterdam.

Dat veranderde allemaal in 1578. Tijdens de Alteratie werd Amsterdam een protestantse stad. Katholieken mochten hun geloof nog wel uitoefenen, maar niet in het openbaar. Dat gold trouwens voor alle geloven; alles mocht, maar niet in het openbaar. Die relatieve godsdienstvrijheid zou later onder andere veel joodse mensen uit het zuiden en oosten naar de stad trekken. Het was dus afgelopen met de processies en met Amsterdam als bedevaartsplaats. Pas eeuwen later zouden de katholieken pas weer in het openbaar hun geloof mogen uiten. De Stille Omgang, die nog elk jaar in maart gelopen wordt, herinnert nog altijd aan het Mirakel van Amsterdam en aan de periode waarin dit in stilte herdacht moest worden. De Mirakelkerk staat er allang niet meer. Een aantal voorwerpen ervan liggen in musea en op het Rokin is een zuil geplaatst met stenen uit de kerk. Aan de Kalverstraat herinnert een enkele nis, hoog boven straatniveau, nog aan wat hier ooit stond. Volgens populair bijgeloof is de plek van de voormalige kerk vervloekt en is dat de reden dat er al een paar keer een flinke brand is geweest in de panden  die daar staan. 

Volgende keer is het alweer tijd voor de laatste echte blog van Verborgen Amsterdam en dan gaan we de randen van de stad verkennen. Maar zoals zal blijken, ook daar houdt het niet op.

Huizen met vreemde verhalen

De stad zit vol met legenden en spookverhalen. Jarenlang werden op die manier verhalen doorverteld en fenomenen verklaard. Sommige van die verhalen zijn een heel eigen leven gaan leiden en sommige sporen van die verhalen zijn nog altijd te vinden in de stad.

Zo worden er in de geschiedenis regelmatig spookverschijningen gesignaleerd door de hele stad, maar er zijn ook huizen en gebouwen die als echte spookhuizen gezien werden. Een huis waar zo'n duister verhaal over gaat, is het Huis met de Hoofden, aan de Keizersgracht. aan de gevel van het huis hangen stenen hoofden. Dat zijn de hoofden van onder andere Minerva en Mercurius. Maar dat wisten de meeste inwoners van de stad toen niet. Die hadden nog nooit van die namen gehoord. Zij gingen dus zelf op zoek naar een verklaring voor die hoofden aan de gevel en al snel gingen de wildste verhalen rond. Het zouden zelfs afgehakte hoofden zijn van dieven die omgebracht waren in het huis en die toen bezit hebben genomen van de gevel. Een ander mysterieus gebouw staat aan de Amstel, tegenover de Hermitage. Daar zijn in vaalrood al eeuwenlang vreemde teksten en symbolen te zien. Dit wordt dan ook wel het Huis met de Bloedvlekken genoemd. Van het hoe en waarom weten we eigenlijk niets...

Aan de Keizersgracht staat een huis waar aan de gevel een gouden ketting hangt. De ketting zou magische krachten hebben en voorspoed hebben gebracht aan de lakenhandelaar van wie het huis was. Maar er gaat ook een verhaal dat de ketting uit het raam gesmeten is tijdens een echtelijke ruzie. De ketting bleef aan een spijker hangen en toen is besloten om het daar maar te laten hangen. Het echte verhaal? Er woonde daar inderdaad een lakenhandelaar. Vermoedelijk is de ketting gebruikt om zijn handelswaar bij elkaar te houden. Als symbool voor zijn succes zou hij die ketting aan de gevel hebben gehangen en later hebben laten verguld. Meer lezen over het verhaal achter dit huis? Ik schreef daar een tijd geleden een artikel voor in  Ons Amsterdam


Volgende keer een echt wonder midden in het centrum van de stad. We gaan terug naar het begin met het Mirakel van Amsterdam

Vreemde namen

De meeste straatnamen in Amsterdam zijn redelijk goed te herleiden naar waar ze vandaan komen. Sinds de 19e eeuw is er de straatnamencomissie die bepaalt hoe straten gaan heten, vaak binnen een bepaald thema. Voor die tijd ontstonden straatnamen vaak spontaan.

Ik noem een paar voorbeelden...
De Kalverstraat bevindt zich op de plek waar vroeger de kalveren verhandeld werden.
Het Rembrandtplein, vernoemd naar de bekende schilder. Eerst heette het hier trouwens de Botermarkt, dus wat zou daar gebeurd zijn? Veel straten herinneren ook nog aan gebouwen die er vroeger stonden. Zoals de Sinr Luciensteeg naar het klooster aldaar met dezelfde naam. En de Lombardsteeg, de zijstraat van de Bank van Lening (of Lommerd). Vaak zijn de namen afgeleid van Oud-Nederlands. Zoals de Warmoesstraat, de plek waar de groentetuinen in Middeleeuws Amsterdam zich bevonden. Warmoes is groente, vergelijk moestuin. De Nes en Grimburgwal komen beiden van het woord Grimensse, wat zoveel als moeras betekent. Niet zo verwonderlijk als je bedenkt dat alles buiten de Amsteldijken er zo uit zag in de begintijd van de stad.

Maar er zijn ook straten waar elke logica aan verloren gegaan lijkt. En laten dat nou de leukste zijn.

Ik neem jullie mee naar de Dubbeleworststeeg, .... Waarom zou je vrijwillig je straat zo noemen? Het antwoord is simpel, als je hem naar je zelf noemt. Een van de eerste bewoners van deze steeg was dhr. Dubbelworst. Hoe hij weer aan zijn bijzonderen achternaam kwam, dat zou een samenvoeging zijn van de families Dubbel en Worst. Natuurlijk niet ondenkbaar dat een daarvan een slager was.
Een ander prachtig voorbeeld is de Nadorststeeg, gelegen aan.... We kennen het bijna allemaal, nadorst, maar dat heeft hier dan weer niets mee te maken. Waarschijnlijk lag hier oorspronkelijk de Naardersteeg, vernoemd naar de boot naar Naarden die vanaf dit punt vertrok. Maar ergens in de mondelinge overlevering heeft het een hele andere naam gekregen waar de oorsprong bijna niet meer van te achterhalen is. Of wat te denken van de Ossenspoooksteeg? Vermoedelijk vernoemd naar een café aldaar. Maar waarom weet niemand...

Vind je een Ossenspook al bijzonder? Er zijn nog veel meer wonderlijke en spookachtige verhalen te vertellen over Amsterdam. Lees het in de volgende blog!

Gevelstenen vertellen

Hoe vonden mensen eigenlijk de weg in het oude Amsterdam? In de tijd voor straatnamen, huisnummers en postcodes. Wat was de TomTom van de bewoners en bezoekers in Amsterdam?

In het oude Amsterdam hadden bewoners en bezoekers een heel ander middel om zich een weg te kunnen vinden door de wirwar van straatjes en stegen. Huisnummers waren namelijk heel lang niet standaard. Maar daar hadden de Amsterdammers wat op gevonden. Zij maakte gebruik van gevelversieringen om het ene huis van het andere te onderscheiden. Zo werd een adres aangeduid als "op den Prinsengracht bij de Roosengracht, het derde huis links van het huis met den blauwen lamp". Op  de grachtengordel werd bijvoorbeeld gebruik gemaakt van mooi versierde lampen of andere versiering. Veel meer standaard was de gevelsteen.  Deze zaten door de hele stad en met name in de Jordaan zijn ze nu nog volop te vinden. Vaak was aan de gevelsteen af te lezen wie er wonde, wat het beroep was en soms zelfs wat de religieuze overtuiging van de bewoners was.

Zo zijn er verschillende gevelstenen te vinden die verwijzen naar bakkers, slagers, boeren en herbergiers, maar natuurlijk ook naar de handel en de scheepvaart en zelfs naar schrijvers en dichters. Maar er zijn ook stenen te vinden met een symbolische of religieuze achtergrond. Dan wilden de bewoners ook meteen een boodschap uitdragen met hun gevelsteen. Een afbeelding van een heilige of een verhaal uit de bijbel bijvoorbeeld. Maar ook gevelstenen die in eerste instantie heel normaal lijken, kunnen een symbolische betekenis hebben voor de bewoners. Zo staan vogels vaak symbool voor de liefde. Maar er zijn ook wat meer mythische figuren te vinden aan de oude muren van Amsterdam. wat dacht je bijvoorbeeld van griffioenen, draken en zeemeerminnen...

Meer informatie over gevelstenen is te vinden op Amsterdamse Gevelstenen

Zondag 11 april gaan we langs een aantal van deze gevelstenen tijdens de speciale Jordaanwandeling van Verborgen Amsterdam. Opgeven kan nog tot zaterdag 10 juni 16.00 uur via verhalenschat@gmail.com

Maar er hangt nog veel meer aan de muren van Amsterdam die vaak verborgen verhalen vertellen over wat daar vroeger was en wonderlijke stadsinwoners. Volgende blog gaat over Straatnamen.

IJzeren Kapel

Waar verstop je iets wat zo belangrijk is dat het voor altijd bewaard moet blijven?

In de Oude Kerk, de oudste kerk van Amsterdam, staat hoog boven een muur een deur waar je alleen met een losse trap bij kan komen. Daarachter zit een kamer die normaal gesproken lijkt te zweven zomaar midden in de kerk. Dat is met opzet zo gedaan.  Deze kamer is namelijk ontworpen zodat het bijna onmogelijk was om er te komen. Hier stond namelijk de IJzeren Kapel. En in deze kapel stond een kast waar de belangrijkste papieren van de stad bewaard werden. Deze papieren werden zo goed bewaakt dat er drie verschillende mensen met sleutels aan te pas moesten komen om het te kunnen openen. Eigenlijk is dit dus het meest verborgen stukje van Amsterdam. Wat lag daar dan eigenlijk in die IJzeren Kapel? Nou dat waren onder andere de stadsrechten en het tolprivilege uit 1275 waar de stad haar ouderdom aan dankt.

Later werden de papieren opgeslagen in onder het stadhuis van de stad nu het Paleis op de Dam. In de 19e eeuw werd voor het eerst een heus archief in gebruik genomen.  Dat stond aan de Amsteldijk en was het oude gemeentehuis van Nieuwer Amstel. Waarom dit Nieuwer Amstel was, vertel ik jullie eind van deze maand als we de grenzen van de stad op gaan zoeken. Dat gebouw was echter niet heel groot en langzaam barstte het met de vele documenten uit zijn voegen. Inmiddels werden er namelijk niet alleen meer documenten van de stad opgeborgen, maar ook over alle inwoners die de stad ooit gehad heeft. Deze Doop-, Trouw-, en Begraafboeken lagen eerst in de kerken waar ze waren opgesteld, maar kregen een centrale plek. Net als documenten over belastingen, politiezaken, koopaktes, archieven van ziekenhuizen en ga zo maar door. Sinds een aantal jaar zit het Stadsarchief in het pand De Bazel aan de Vijzelstraat. En daar is werkelijk alles te vinden over de stad, maar ook over alle Amsterdamse bewoners, instellingen en voorouders.

Amsteldijk

Meer weten over voorouders uit Amsterdam of gewoon benieuwd naar wat er in de archieven te vinden is? Ik help u graag verder! Neem contact op met verhalenschat@gmail.com

Volgende keer gaan we van verstopte deuren en verborgen documenten naar geheimen die op straat liggen, of eigenlijk die tegen de muur aan hangen.

Fortificaties

Vanaf het begin der tijden is Amsterdam een ommuurde stad geweest. Bij elke uitleg werd de verdedigingswal verlegd. De wallen zijn meestal niet meer te zien, op sommige straatnamen na, maar er zijn wel nog een aantal fortificaties te zien in de stad

Wat dacht je bijvoorbeeld van de Schreierstoren of de Waag op de Nieuwmarkt. Zo is ook meteen goed te zien hoe groot de Middeleeuwse stad Amsterdam. Buiten de Nieuwmarkt kwam je op de St. Anthonisdijk, nu de Atnhoniebreestraat, en was je eigenlijk al de stad uit. Het poortgebouw op de Nieuwmarkt werd zo neergezet dat je vijanden van ver aan kon zien komen. In de 17e eeuw werd de stad een flink stuk groter en verloren de oude verdedigingswerken hun functie, maar velen bleven staan. De nieuwe verdedigingswerken kwamen als een lus om de stad te liggen, ongeveer op de lijn van Nassaukade-Stadhouderskade-Mauritskade. Er werden zelfs poorten om de stad heen gezet, zodat de stad afgesloten kon worden voor mensen van buiten de stad. Was je niet op tijd binnen dan moest je die nacht maar ergens anders slapen. Door bijvoorbeeld de Haarlemmerpoort en de Muiderpoort bleef de stad heel lang een soort fort.

Muiderpoort

Nieuwmarkt

Een bijzondere vermelding verdient het Fort van Sjakoo. Het was wel degelijk een verdedigingsfort, maar niet voor de stad. Op de Elandsgracht woonde Sjakoo. Volgens de officiële documenten was hij een dief en een misdadiger, volgens de legenden was hij een soort Robin Hood. Een ding staat vast; hij kwam vaak in aanraking met wetsdienaren en was absoluut niet van plan om zich zomaar te laten vangen. Daarom had hij in zijn huis en de aangrenzende panden een ingewikkeld systeem van gangen gemaakt waardoor hij altijd kon ontsnappen. Sjakoo werd zo bekend in Amsterdam dat zijn fort een legende op zich geworden is. Zelf het Fort van Sjakoo zien? Dat kan! Geef je via verhalenschat@gmail.com op voor de speciale Jordaan-wandeling op 11 juni.

Volgende keer een een verdediging van een hele andere soort. Dan neem ik jullie namelijk mee naar de IJzeren Kapel en wat daar in verborgen lag.

Amsterdam Underground

In Amsterdam ligt de geschiedenis letterlijk op straat, dat zeg ik ook altijd tijdens de wandelingen. Maar er zijn ook genoeg dingen in de stad die zo goed verborgen liggen dat ze echt niet meer te zien zijn. En dat zijn vaak de meest interessante voorwerpen uit de geschiedenis.

Iedereen die wel eens een stap in de binnenstad van Amsterdam heeft gezet, is er wel mee geconfronteerd.: het aanleggen van de NoordZuidlijn. Dat was allemaal heel lastig, duurde heel lang en gaf ook heel veel overlast. Maar het leverde ook iets fantastisch op... wat ondergronds in Amsterdam kwam letterlijk en figuurlijk naar boven. Rondom het Rokin en Damrak, waar vroeger de Amstel in het IJ uitkwam, werden duizenden vondsten gedaan die een beeld schetsen van het leven tijdens de beginperiode van de stad. Dagelijkse voorwerpen uit de huishoudens, scheepsattributen en zelfs tropische verrassingen die de zeelieden meenamen, alles werd gevonden. Zo bleek ook dat Amsterdam zelfs nog eerder bewoond werd dan altijd gedacht werd. Een aantal van deze voorwerpen zal te zien zijn in musea en zelfs op een station van de metro.

Jaren eerder werd aan de andere kant op de Nieuwezijds Voorburgwal, toen daar de grond open ging voor het aanleggen van de garage, ook een bijzondere vondst gedaan. Er werden resten gevonden van een heus kasteel, midden in de stad. Al eeuwenlang ging het gerucht dat hier in de 13e eeuw het kasteel van de Heren van Amstel gestaan moest hebben, maar bewijs was er nooit gevonden. Tot het moment dat moderne archeologen zich tegen de bouwput aldaar gingen aan bemoeien. En dat zijn dingen die nog altijd gebeuren. Een jaar of twee geleden werd bij werkzaamheden aan de Marnixstraat resten gevonden van Bolwerk Osdorp, een van de oude verdedigingswerken van de stad. En slechts enkele weken geleden kwam er achter de Koepelkerk nog een stuk van een verdedigingswal zomaar opeens naar boven. Helaas zijn de meeste resten inmiddels alweer weggestopt onder nieuwe lagen grond en moderne bouwwerken. Dat maakt hen tot een van de meest verborgen stukken van Amsterdam. Zelfs als je weet waar het ligt, kun je er onmogelijk bij.

Gelukkig zijn er ook nog veel bolwerken en verdedigingswerken die wel gewoon te zien zijn. Volgende keer neem ik jullie mee naar een aantal van deze gebouwen.

Zou hier het oude kasteel van Amstel hebben gestaan?

Achter de gesloten deuren van hofjes

Hofjes waren en zijn een begrip in Amsterdam. Vaak is er van buitenaf niet meer aan te zien dan een deur of een poortje, maar daar gaat al eeuwen een levendige gemeenschap achter schuil.

De hofjes bestaan meestal uit een binnenplaats met verschillende kleine huisjes daarom heen. Vooral in de Jordaan zijn er nu nog veel te vinden en de meeste daarvan zijn ook nog steeds in gebruik. Hoewel ze meestal niet helemaal meer gebruikt worden waar ze oorspronkelijk voor bedacht werden. Waarom werden die hofjes eigenlijk in eerste instantie neergezet? Dat waren meestal initiatieven van iets rijkere Amsterdammers die iets wilde doen voor een bepaalde bevolkingsgroep en/of die voor de eeuwigheid hun naam ergens aan wilde verbinden. Zo ontstonden er hofjes voor weduwes, weduwnaren en wezen. Een aantal voorbeelden daarvan zijn het Raepenhofje, het Claes Claeszhofje, het Anslo's hofje en het Rozenhofje. Die laatste staat aan de Rozengracht en lijkt een gewoon gebouw. Achter de deur zit echter een heel complex van woninkjes. Het hofje was ooit bedoeld voor alleenstaande dames op leeftijd. En nog mogen er alleen vrouwen in het hofje wonen en wordt mannenbezoek in de avond niet echt op prijs gesteld.

Dat is ook vaak de reden dat de hofjes schuil gaan achter deuren of poortjes. Dat was ten eerste om de rust in het hofje te bewaren, maar ook om nieuwsgierige buurtbewoners buiten te houden. En op die manier konden de inwoners van het hofje ook een beetje in de gaten gehouden worden. Dit gebeurde onder andere door de opzichter van het hofje. Deze had een net iets grotere woning bij de ingang van het hofje en lette heel goed op wie het hofje in- en uit kwam en of iedereen zich aan de regels hield. Een van die regels kon bijvoorbeeld zijn dat de was alleen op een speciale dag gedaan mocht worden, waarbij de was gezamenlijk werd opgehangen. Het was trouwens niet zo dat er in de hofjes mensen zaten die nergens anders terecht konden. Vaak moest er een soort toelatingsgeld betaald worden om in het hofje te mogen wonen en moest je van onberispelijk gedrag zijn. 

Claes Claesz. en Anslo's hofje

Ook eens de hofjes van dichtbij, en met een beetje geluk van binnenuit, zien? Dat kan natuurlijk! Ga op 11 juni mee op de speciale Jordaanwandeling of neem contact op met Verhalenschat.

Van verborgen achter deurtjes naar verborgen onder de grond. Volgende keer neem ik jullie mee naar een aantal van de (inmiddels) verborgen begraafplaatsen in de stad. 

Kloosters en kerken

Het oudste stenen gebouw in Amsterdam is een kerk, heel lang was het hoogste gebouw van Amsterdam een kerk en de kerken met hun torens zijn misschien wel het meest kenmerkende voor Amsterdam, zeker vanaf een afstand. Dat was vaak het eerste wat mensen zagen als ze met de boot het IJ over kwamen.

Maar lang niet alle kerken zijn even goed te zien. In de stad zijn namelijk ook tal van schuilkerken. In 1578 werd Amsterdam van een katholieke stad een protestantse stad. De katholieke Oude Kerk we

Ons' Lieve Heer op Solder

rd protestants en overal in de stad verschenen protestantse kerken met hoge kerktorens, die wij tot op de dag van vandaag nog steeds zo goed herkennen. Op sommige plekken werd het verboden om nog katholieke kerken neer te zetten, maar niet in Amsterdam. Daar werden ze gedoogd, onder voorwaarde dat ze niet te overduidelijk aanwezig was. De katholieke kerken verdwenen in het verborgene, maar zijn nog steeds toch wel goed terug te vinden. Vlakbij de eerder genoemde Oude Kerk ontstond in een woonhuis een schuilkerk, nu nog bekend als Ons' Lieve Heer op Solder. Op het Begijnhof staat een kerk die van buiten het hofje helemaal niet te zien is. En midden op de Kalverstraat staat een kerkje waar bij de voordeur nooit te vermoeden is hoe groot het eigenlijk is.Pas in de 19e eeuw mochten er weer katholieke kerken groots worden gebouwd. Het belangrijkste voorbeeld hiervan is wel de Sint Nicolaasbasiliek.

Bethanienklooster

Om dezelfde reden waarom de katholieke kerken verdwenen , de alteratie in 1578, verdwenen nog meer in het oog springende geloofsgebouwen in de stad waar nu vaak niets meer van terug te vinden is; de kloosters.  Ik noem er hier een paar. Het Bethanienklooster, slechts de zijstraten van de Nieuwmarkt en een blinde muur van de kapel herinneren hier nog aan. St. Luciensteeg, zijstraatje van de Kalverstraat, gaf vroeger de plaats van het St. Lucienklooster aan . Op de plek van de Kalvertoren, voorheen zwembad en Rasphuis, stond het Clarissenklooster. Het Maria-klooster werd het Binnengasthuis en is inmiddels ook van de UVA. Het volledige pand waar nu de Stadsbannk van Lening zit, aan de Kloveniersburgwal, dat was vroeger toch echt het Maria Magdalena klooster. Daar schuin tegenover stond het Agnietenklooster, alleen de Agnietenkapel wat nu het Atheneaum Illustre van de UVA is, staat er nog. In dat gebied, wat ook wel de Stille Zijde werd genoemd, stonden zoveel kloosters dat een straatnaam daar nu nog eer aan doet; Het Gebed zonder End.

Een ander overblijfsel van het geloofsleven in de stad zijn de liefdadigheidsinstellingen en hofjes. Volgende keer gaan we kijken wat er schuil gaat achter de verborgen deuren die ons gaan leiden naar de vele hofjes in de stad.

Houten huisjes

In de Middeleeuwen zag Amsterdam er heel anders uit dan het Amsterdam wat in de Gouden Eeuw tot stand kwam met de kenmerkende grachtengordel. De stad was niet veel groter dan het gebied tussen de Nieuwmarkt, de Munt, de Singel en wat wij nu kennen als de Prins Hendrikkade, toen nog gelegen aan het open Havenfront van het IJ.

Het Houten Huys op het Begijnhof

Ook de huizen die zo kenmerkend voor het Amsterdamse straatbeeld zijn, stonden er nog niet. Alleen de belangrijkste huizen, zoals kerken, waren van steen. De meeste woonhuizen van de stad waren van hout. De hele stad stond vol met kleine houten huizen die dicht op elkaar stonden. Het was een rampscenario en twee keer werd dat scenario ook de nare waarheid. In 1421 woedde er een flinke stadsbrand die een heleboel huizen en slachtoffers eiste. Maar in 1452 werd dat nog even erger. Door een ongeluk ontstond er een grote brand dat met verwoestende snelheid van het ene houten huis naar het andere ging. Toen het vuur eindelijk uit was, was twee-derde van de stad verwoest en waren er vele slachtoffers te betreuren. Op dat moment werd besloten dat in ieder geval de buitenkant van huizen van steen moest zijn en dat er ruimte moest komen tussen huizen zodat een brand niet zomaar meer over kon slaan.

't Aepjen op de Zeedijk

Dat betekende het einde van de houten huizen in Amsterdam, maar dat betekende niet dat er nu helemaal geen houten overblijfselen te vinden zijn uit die tijd. Zo staat er op het Begijnhof "Het Houten Huys". Een van de weinige huizen die dus al in de Middeleeuwen in Amsterdam staat. Dat is, gezien het verbod op houten huizen, de branden en de vele eeuwen die inmiddels verstreken zijn, al vrij bijzonder. Maar er is nog een houten huis in Amsterdam. En hier gaat zelfs een bijzonder verhaal over. Op de kop van de Zeedijk zit staat een houten huis waar nu café In 't Aepjen in zit. Sinds het begin der Amsterdamse tijden zit op deze plek al een uitgaansgelegenheid en in de begintijd, toen Amsterdam nog voornamelijk een havenstad was, zat hier een herberg. Die werd het Aepje genoemd vanwege de aapjes die de zeelieden meenamen. Een fijne plek was het echter niet, want het stikte er van de luizen en de vlooien. Als je daar dus luizig en schurftig vandaan kwam, was je dus 'in de aap gelogeerd'.

Van  bescheiden houten huisjes naar de grootste stenen gebouwen uit Middeleeuws Amsterdam. Aanstaande zaterdag neem ik jullie mee naar de, inmiddels, veelal verborgen kloosters van de stad.
Maar diezelfde zaterdag, 20 mei, neem ik jullie ook echt mee naar Verborgen Amsterdam. Geef je uiterlijk aanstaande vrijdag op voor de wandeling en ga mee!

Stad aan het water

Daar waar de Amstel in het IJ uitkwam, ontstond de stad Amsterdam. Maar voor een land wat ver onder de zeespiegel ligt, is het nog niet zo makkelijk om een stad neer te zetten daarnaar een rivier en een zee elkaar tegen komen. 

Er moest heel wat bedacht worden om het land tegen het water te beschermen. Daarom werd precies waar het water en land elkaar raken het land opgehoogd. Zo ontstonden er door de hele stad verhogingen en daar zij nu nog steeds de overblijfselen goed van te zien voor wie weet waar je moet kijken. Aan een aantal straatnamen is het bijvoorbeeld nog te zien, zoals de Zeedijk, de Haarlemmerdijk en natuurlijk de Nieuwendijk. Maar ook dat waar Amsterdam in het buitenland het bekendst om is, komt hier vandaan: De Wallen. Of dat nou een Voorburgwal of een Achterburgwal is, of een Oudezijds of een Nieuwezijds is, een wal is een verhoging om tegen het water te beschermen.

Maar er zijn ook letterlijk plekken op straat waar je nog kan zien dat de stad behoorlijk verhoogd is ten opzichte van het water. Loop je op de Brouwersgracht en kijk je via de zijstraten richting de Haarlemmerdijk, dan zie je de weg omhoog lopen. Een ander mooi punt om dit te kunnen zien, is bij de Zeedijk. Kom je vanaf de Oudezijds, dan is het via de Olofssteeg nog een flinke klim om inderdaad op de Zeedijk te komen. 

Zo zijn er nu nog steeds overal in de stad plekken te vinden die de stad van het begin beschermd hebben tegen het water en dat eigenlijk nog altijd doen.

De Zeedijk

Haarlemmerdijk

Volgende keer gaan we op bezoek bij de oudste huizen van Amsterdam. Houten Huisjes verschijnt op woensdag 17 mei. Zelf het Verborgen Amsterdam zien? Dat kan! Geef je via verhalenschat@gmail.com op voor de wandeling op 20 mei aanstaande.

Een paleis in de stad

Midden in de stad ligt de Dam en op dat plein staat een paleis. Nu een Koninklijk Paleis, maar vroeger een heus stadspaleis. Dit was namelijk het stadhuis van Amsterdam. Dat weten veel mensen wel, maar de vele verhalen die daar achter de muren, en soms voor de deur, schuil gaan, die zijn wat meer verborgen. De Dam en het paleis zijn nu vaak het toneel van feestelijkheden, maar dat is wel eens anders geweest.

Over het gebouw dat begon als stadhuis en nu een paleis is, valt van alles te vertellen. Bijvoorbeeld over de symmetrie van het gebouw en de perfecte afstand tussen de ramen. Of over het alom bekende balkon, dat er pas opgezet werd toen het een paleis werd. Het werd trouwens een paleis toen Napoleon de poorten binnen kwam en toen achtereenvolgens Nederland weer een koninkrijk werd in 1813 en Amsterdam de hoofdstad werd. Ik kan ook vertellen over dat het paleis tot ongeveer 1900 aan het water lag toen de Nieuwezijds nog niet gedempt was Of over het aantal palen waar het paleis op gebouwd is; dat zijn er precies 13659. Wat ook interessant is, is het verhaal over architect van Campen die helemaal geen architect was tot hem voorspeld werd dat hij een stadhuis moest gaan bouwen dat alle andere gebouwen zou overschaduwen.

Maar ik ga mij vooral richten op wat er gebeurd is toen het stadhuis eenmaal in gebruik was als het belangrijkste gebouw van de stad. Het was niet alleen het stadhuis, maar ook het archief en de rechtbank. Het was eigenlijk rechtbank, gevangenis en executieplaats ineen. In de kelders beneden waren de cellen waar mensen gevangen werden gehouden gedurende hun proces. En zo'n proces ging er niet zachtzinnig aan toe. In die kelders bevond zich namelijk ook de Pijnkamer. Daar werden verdachten door martelingen 'overtuigd' om hun misdaden te bekennen. Natuurlijk gebeurde dat dan ook vaak, De volgende stap was vaak de doodstraf, iets wat in voorgaande eeuwen al opgelegd werd voor een diefstal. En ook dat gebeurde midden op de Dam. De terechtstelling vond plaats, onder toeziend oog van honderden enthousiaste toeschouwers, precies op de plek waar een verdieping boven jaren later de koninklijke familie een zelfde soort enthousiaste menigte zou toezwaaien.

Die Dam midden in de Amstel was het begin van Amsterdam, maar de stad had nooit kunnen ontstaan zonder de dijken om ons tegen het water te beschermen. Volgende keer laat ik jullie zijn dat ook hier nog steeds sporen van te vinden zijn.

Meer is te lezen in Het Stadspaleis van Geert Mak

Schietpartij Dam

Het is 7 mei 1945, de oorlog is dan al twee dagen officieel afgelopen. Een feestvierende menigte heeft zich verzameld in het middelpunt van de stad, op de Dam. Toch zou het die dag nog vreselijk misgaan, in wat een van de minst bekende gebeurtenissen uit de Tweede Wereldoorlog  zou worden.

Het is 15.00 uur in de middag en een uitzinnige menigte heeft zich op de Dam verzameld. Zij vieren dat zij na vijf jaren bezetting eindelijk weer vrij zijn. Bovendien gaat het gerucht dat de Canadezen in aantocht zijn en hun opwachting in de stad zullen maken. Er speelt een draaiorgel en mensen dansen op straat. Dan klinken er uit het niets schoten. Deze zijn afkomstig uit de Grote Club, op de hoek van de Kalverstraat. waar op dat moment nog Duitse soldaten zitten. In paniek vluchten mensen alle kanten op en schuilen in winkels, maar er vallen gewonden en zelfs doden. Uiteindelijk zijn er 32 doden gevallen en meer dan 100 gewonden. Cijfers die trouwens pas in 2016 officieel vastgesteld werden door de stichting 7 Mei 1945

Wat is er gebeurd op die onheilspellende dag die zo feestelijk begon? De stad was in die dagen ondergedompeld in een grote chaos. De bezetters hadden het gezag neergelegd, maar de soldaten waren wel nog in de stad. De geallieerden waren nog niet in de stad. En dan was er nog de BS, de Binnenlandse Strijdkrachten, die of wel of niet de macht hadden in de stad en onduidelijke instructies hadden. In dit machtsvacuüm kon het gebeuren dat de, wel of niet gewelddadige, ontwapening van een Duitse soldaat door de BS kon leiden tot deze catastrofale gebeurtenis. De situatie was zo onduidelijk dat 70 jaar later mensen nog steeds druk bezig zijn geweest om dat te ontrafelen.

 Mede deze onduidelijkheid zal ervoor gezorgd hebben dat er weinig bekend is over deze oorlogsslachtoffers, die vielen nadat de oorlog officieel al afgelopen was. In 2017 is er een boek verschenen van mensen die zich in dit onderwerp hebben vast gebeten. Zij hebben vele verhalen verzameld en zo een compleet mogelijk beeld van die zevende mei proberen te krijgen. Zij hebben er zelfs voor gezorgd dat er voor de dodelijke slachtoffers monumentjes op de Dam gekomen zijn. Daar liggen nu in steentjes hun namen waar iedereen ze kan zien en nu worden ze niet langer meer vergeten,

Met dank aan:
Ludmilla van Santen en het boek Drama op de Dam van Ludmilla van Santen en Nobert-Jan Nuij (2017)
Meer informatie op de website van de stichting 7 Mei 1945

Volgende keer blijven we nog even op de Dam waar eeuwen eerder ook al dingen plaatsvonden die nu nog redelijk verborgen zijn.

Verzetsvrouwen: Mazirel, Pimentel en van Tongeren

Na de Tweede Wereldoorlog werd Amsterdam geroemd om haar verzetswerk. Of dat helemaal terecht is, daar kunnen we uren over debatteren. Maar gelukkig waren er veel mannen en vrouwen die zich vaak met gevaar voor eigen leven in het verzet stortten. Zoals dat meestal gaat in de geschiedenis, is er veel minder bekend over de rol van vrouwen. Zo is het ook met de vrouwen uit het verzet. Vandaag, een dag voor de Nationale Herdenking, haal ik er een paar uit de verborgenheid van Amsterdamse geschiedenis en geef ze het podium dat zij verdienen.

Lau Mazirel
De eerste vrouw is Laura Carola Mazirel. Jaren geleden kwam ik haar al regelmatig tegen bij onderzoek en ik heb de eer gehad om over haar te schrijven voor 1001 Vrouwen. Zij was advocate en werkte voor de oorlog veel aan vluchtelingenzaken. Zo kwam zij in aanraking met wat er bijvoorbeeld in Duitsland gebeurde. Zij probeerde verschillende organisaties te waarschuwen, maar tevergeefs. Tijdens de oorlogsjaren was Lau betrokken bij de groep rondom Walter Suskind die kinderen redde uit de crèche tegenover de Hollandsche Schouwburg. Na de aanslag op het Bevolkingsregister was zij de advocate van mensen rondom Gerrit van der Veen, waaronder Willem Arondéus. Na de oorlog bleef zij zich actief inzetten voor onder andere Roma, woonwagenbewoners en het COC.

Henriette Henriquez Pimentel
In de Hollandsche Schouwburg aan de Plantage Middenlaan was een verzamelplaats waar Joodse gezinnen samen kwamen voordat zij op transport gingen naar bijvoorbeeld Westerbork. De kinderen werden onder gebracht in de crèche aan de overkant. Henriette Pimentel was de leidster van die crèche. Zij werkte nauw samen met Walter Suskind om zoveel mogelijk kinderen te bevrijden uit die crèche voordat zij met hun familie op transport moesten. Daar was een heel netwerk van jonge vrouwen bij betrokken. Zij wachten bijvoorbeeld tot de tram ervoor reed, en zo het pand aan het zicht onttrok en vluchten dan weg met een of meerdere kinderen. Veel van de meisjes die daar toen werkten, zijn anoniem gebleven. Laten we ook aan hen denken als wij ons realiseren dat vrijheid niet vanzelfsprekend is. Henriette overleefde de oorlog niet, maar mede dankzij haar gelukkig vele kinderen wel.


Jacoba van Tongeren
In Amsterdam west woonde Jacoba van Tongeren. Zij was de leider van een verzetsgroep van 140 leden, met de naam Groep 2000, die duizenden onderduikers verzorgden. Zij zochten onderduikadressen, verzorgde valse paspoorten en overvielen distributiekantoren voor voedselbonnen. Jacoba crreerde een code waarbij de namen van alle betrokkenen omgezet werden in getallen. Mede hierdoor bleef de verzetsgroep en de onderduikers redelijk ongeschonden. 5 mei aanstaande is er een Huis van Verzet over Jacoba van Tongeren en haar verzetsgroep. Daar zal ik verslag van doen, maar iedereen is welkom!

Dit was slechts een korte kennismaking met bovenstaande vrouwen. Natuurlijk is deze lijst absoluut niet volledig en is mijn keuze te bediscussiëren. Waarom staat Hannie Schaft er bijvoorbeeld niet in? Zij is redelijk bekend en hoort eigenlijk meer bij Haarlem en Zaandam. Misschien moeten we maar eens een hele blog-serie wijden aan de vrouwen in het verzet? Of aan andere vrouwen die op wat voor manier dan ook niet de historische waardering krijgen die ze verdienen.

Literatuur: 101 Vrouwen en de Oorlog, red. Els Kloek (2016)

Op 6 Mei een relatief verborgen verhaal uit het hart van Amsterdam over de oorlog die na 5 mei 1945 nog niet echt afgelopen was.

Het wapen van de stad

Eigenlijk is het onderwerp van vandaag helemaal niet verborgen. Sterker nog, er zijn maar weinig plekken in de stad waar je het niet ziet. Het verhaal erachter is echter wel veel mysterieuzer. Vandaag: Het Wapen van Amsterdam.

Het wapenschild bestaat uit een rood vlak met een zwarte baan en drie andreaskruisen. Iets wat volgens de heraldiek (regels rondom wapenschilden) eigenlijk al helemaal niet mag. Zwart op rood is namelijk niet toegestaan en daarom wordt het wapen van Amsterdam ook wel een raadselwapen genoemd. En dat past dan weer perfect bij Verborgen Amsterdam. Maar daar stopt het mysterie niet. Over het hoe en waarom van de drie kruizen gaan ook de meest uiteenlopende verhalen. Het zou symbool staan voor drie plagen die Amsterdam trof, maar het zou ook kunnen staan voor drie mogelijke vestigingsplaatsen in de Amstel en het zouden ook merktekens kunnen zijn. Het mooie is dat niemand dat zeker weet en er nergens historisch bewijs voor is.

Wat weten we dan wel? Het wapen werd waarschijnlijk voor het eerst rond 1280 gebruikt (Amsterdam bestaat officieel sinds 1275). Het oudste fysieke overblijfsel is een stempeltang uit 1350 dat bij de aanleg van de NoordZuidlijn onder het Damrak gevonden is. In 1489 kreeg Amsterdam van keizer Maximilliaan van Oostenrijk het recht om de keizerskroon te dragen. Dat werd dus aan het wapen toegevoegd en is ook te bewonderen bovenop de Westertoren. Om in de sfeer te blijven, gaan ook over het verkrijgen van die keizerskroon verschillende verhalen. Vaststaat dat het een cadeau van de keizer was, omdat Amsterdam iets voor hem gedaan heeft. Wat dat is, loopt uiteen van een geldlening tot een wonderbaarlijke genezing. Ook dat is Verborgen Amsterdam; iets wat zo zichtbaar is, maar waarvan niemand weet hoe we er aan gekomen zijn.

De leeuwen werden toegevoegd in 1813 toen Nederland weer een koninkrijk werd en Amsterdam hoofdstad werd. Na de Tweede Wereldoorlog kreeg het wapen van Amsterdam de toevoeging Heldhaftig, Vastberaden, Barmhartig vanwege het optreden van de stadsbewoners tijdens de oorlog. In de volgende blog aandacht voor een aantal van deze helden. De eerste van een aantal specials over de Tweede Wereldoorlog verschijnt op 3 mei en gaat over Verzetsvrouwen.

Een straat voor Willem

Dit stuk gaat over de Goudsbloemgracht. Ik hoor meteen de verwarring, want ik had beloofd dat ik het over de Willemsstraat zou hebben. Natuurlijk doe ik wat ik beloof, die twee zijn namelijk precies hetzelfde.


Tot 1857 heette de Willemstraat namelijk de Goudsbloemgracht. Het werd echter ook wel het Franse Pad genoemd en stond onder bevolking van de Jordaan bekend als de smerigste straat van de hele toch al armoedige Jordaan. De gracht stond vol met gangen (zie de vorige blog), krotten en sloppen. Door de ligging kwam ook nog hier het meeste afval terecht. Veel huizen in de Jordaan, met name in de sloppen, hadden geen stromend water. Mensen deden hun behoefte op een emmer en gooide de inhoud daarvan gewoon lekker op straat. Er werd inmiddels anders gedacht over hygiëne in de stad en er werd vast gesteld dat dit niet langer meer zo kon.

Dus toen was besloten dat de gracht gedempt moest worden, moest er ook een nieuwe naam komen die de een echte nieuwe start moest betekenen voor de voormalige gracht. De heropening van de Willemsstraat viel gelijk met de verjaardag van voormalig koning Willem I De bevolking van de voorheen Goudsbloemgracht waren heel koningsgezind en dus werd besloten om de straat te vernoemen naar de koning. Officieel heette de de straat Willemstraat, maar door de spreektaal sloop er langzamerhand een tweede s in. Dit was trouwens niet de enige gracht die gedempt werd. Dat was een lot wat trouwens nog veel meer grachten in de Jordaan te wachten stond, waaronder de Elandsgracht, Lindengracht en de Westerstraat (oorspronkelijk Anjeliersgracht)

Volgende keer gaan we van een straat voor de koning naar een kroon van de keizer.
"Het Wapen van Amsterdam" verschijnt op 29 april!

Gangenstelsels

We staan in de Noorderkerkstraat, maar dit verhaal kan zich in tal van straten in de Jordaan afspelen. Aan de overkant zien we de nummer 9 en 15. Nummers 11 en 13 lijken verdwenen achter een deur. Dan doet de groep nog een stap naar achteren en verschijnt tussen de huizen nauwelijks zichtbaar een rood dakje. Daarachter moeten dus de ontbrekende nummers liggen. Dan vertel ik ze dat achter die deur een gang schuilgaat. Een gang was oorspronkelijk niet meer dan dat, absoluut niet bedoeld voor bewoning. Maar door de hoge woningnood in de stad in de 18e en 19e eeuw werd alles volgebouwd. Op binnenerven en tussenruimtes werden kleine huisjes gebouwd. Hierdoor ontstond een uitgebreid gangenstelsel waar het licht niet binnenkwam, sanitaire voorzieningen niet bestonden en waar mensen in hele armoedige omstandigheden woonden in krotten, kelderwoningen houten hutjes waar mensen tot ver in de 20e eeuw bleven wonen.

 Ook in wat bekend zou worden als de Jodenbuurt, in de omgeving van het Waterlooplein, waren veel van dit soort gangen te vinden. Veel daarvan is echter vervangen door nieuwbouw. Maar in de Jordaan stikt het nog van gangen of overblijfselen daarvan. Ik citeer hieronder een stukje uit 1901 (Krotten en Sloppen, Louis M. Hermans) wat goed beschrijft hoe het leven was in die gangen. Willen jullie nog meer weten. dan kan ik wat literatuur aanraden.
"De percelen zijn alleen te bereiken door een gang 1,75m hoog is en 0.78m breed is. ... Het steegje is zo nauw dat er geen daglicht binnen kan dringen. ... Het is onbegrijpelijk dat deze woninkjes niet afgekeurd zijn. Het is vochtig en de bewoners verkeren de hele dag in het halfduister. Ook is er geen doorlopend privaat (toilet)." Na dit vernietigende rapport is de Woningwet ingesteld en werden de woonomstandigheden in de binnenstad verbeterd. Toch zouden tot in de jaren '50 mensen nog in deze sloppen blijven wonen.

Op een flink aantal plaatsen zijn er nog overblijfselen van deze gangen nog te zien, zoals op de Elandsgracht. Daar zit naast de Albert Heijn de Koninginnengang, aangegeven met een naambordje en het best te zien vanaf de overkant. als je dan toch aan de overkant bent, loop een stukje door. Daar zit de Hartshoorngang, een van de weinige gangen waar je nog gewoon doorheen kan lopen. Nou weet ik dat ze daar aan het verbouwen zijn dus mogelijk is het even niet toegankelijk.Maar door de hele Jordaan zitten dit soort gangen, de meeste afgesloten. Sommige afgezet door een deur of een hek, sommige dichtgetimmerd of bij een aangrenzend pand getrokken. Weten waar ze zitten? Let op deuren waar geen huis aan vast lijkt te zitten, een ruimte tussen huizen smaller dan een steeg of zomaar verdwijnende huisnummers. Op de Willemsstraat zijn mensen een project begonnen om aan te geven waar en hoe vroeger de talloze gangen daar gelopen hebben.

Meer weten over de Willemstraat? Volgende keer vertel ik daar nog veel meer over in de speciale Koningsdag-special: Een straat voor Willem.

De Jordanese Driehoek

Helemaal in het Noorden van de Jordaan, komen een aantal straten samen op een plek waarvan de naam de vorm al verraadt; de Driehoekstraat. Een van de meest wonderlijke straten van de Jordaan. Tegelijk ook een van de meest verborgen, en dus rustigste, straten, Mensen komen hier meestal gewoonweg niet.

Dit was lang een van de meest vergeten stukken van de Jordaan en eigenlijk is dat nog steeds zo. Maar ik heb het altijd een van de meest bijzondere plekken gevonden, misschien juist wel omdat het helemaal niet lijkt op de rest van de Jordaan. Hier staan niet de standaard Jordaanhuizen, grachtenhuisjes maar dan smaller. Hier zijn de huisjes veel kleiner en heeft het bijna een dorpskarakter. Omdat het gebouwd is in een stukje restgrond van de Jordaan, heeft het naturlijk typisch gevormde huizen en stegen.

Van nature was in dit gedeelte van de Jordaan veel industrie, vandaar dat de huizen ook veel minder geschikt lijken voor meerdere families. Op een plek is dat goed te zien. Op de punt van de Driehoekstraat zit namelijk nog steeds distilleerderij van Wees. Hier kan je een kijkje nemen hoe het maken van de ouderwetse borrel in zijn werk ging en hoe ze dat daar nog steeds doen. In de Driehoekstraat lijkt de tijd bijna stil te hebben gestaan en is de authentieke sfeer nog niet verpest door hippe bars en toeristen-trekpleisters. Ga daar dus eens een kijkje nemen, maar niet allemaal tegelijk.

De Jordaan heeft bijna patent op verborgen plekken. Volgende keer neem ik jullie mee naar donkere gangenstelsels en stegen. Bereid je dus voor en neem een zaklamp mee.

Een middagje naar het tuchthuis

Op de Heiligeweg staan we stil bij de zij-ingang van winkelcentrum de Kalvertoren. Onder de oude poort lopen mensen met tassen vol nieuw gekochte spullen in en uit. Slechts weinigen stoppen en kijken omhoog naar wat zich daar bevindt.

Wie weet wat hier vroeger was? Een aantal oudere Amsterdammers herrinert het zich nog. Was hier niet het zwembad? Daar is niks tegen in te brengen, want voordat hier gewinkeld werd, werd hier inderdaad gezwommen. Maar dat was niet helemaal wat ik bedoelde, ik wil nog verder terug. Kijk eens naar de beelden boven de ingang. Daar staan mannen afgebeeld in ketenen, mer daaronder het woord Castigatio, Latijn voor tuchtiging. Inderdaad niet echt accessoires die je verwacht bij de ingang van een zwembad. Voordat het een zwembad was, en ver voordat het een winkelwalhalla was, was dit namelijk een plaats waar je absoluut niet terecht wilden komen. Hier zat het Rasphuis, een tuchthuis voor mannen. zij werden hier opgesloten en moesten verplicht hout raspen, bij wijze van tuchtiging.

Het al net zo nare zusje hiervan, Het Spinhuis voor Vrouwen, bevindt zich trouwens op loopafstand. Even het Rokin oversteken en dan via .... naar de Spinhuissteeg. en ook daar was het geen vrolijke toestand. Vrouwen die opgepakt werden voor niet-geweldsmisdrijven, dus bijvoorbeeld diefstal maar ook prostitutie en bedelarij, werden hier opgesloten en verplicht om ... te spinnen. De situatie in het Spinhuis werd er nog erger op toen het een heuse toeristische attractie werd. Tegen betaling mocht je naar binnen om naar de vrouwen te kijken en ze bijvoorbeeld zelfs uit te schelden en te bespugen. Nu vinden wij dit misschien een afschuwelijke gedachte, maar in de 18e eeuw was dit dus echt een populaire plek om naar toe te gaan. Dat wil zeggen, voor de bezoekers...

Zo zie je maar weer, Verborgen Amsterdam ligt soms op een wel hele openbare plaats. Waar nu mensen met hun tassen onderdoor lopen en wat in de recente geschiedenis nog herkend wordt als een zwembad, was honderden jaren daarvoor een plek waar je niet onder de poort door wilde lopen.

Volgende keer duiken we de Jordaan in op zoek naar wat daar verborgen ligt.

Een oase van rust

Ingang Begijnhof

Komende vanaf de Dam lopen we over de Kalverstraat. Ongeveer halverwege is er aan de rechterkant opeens een poortje. Nu is dit de ingang van het Amsterdam Museum. Tot ver in de 20e eeuw was dit echter de ingang van het Burgerweeshuis. Loop het binnenplaatsje op, maar loop voorbij de ingang van het museum. Nu, maar ga daar zeker een keer heen! Stap de overdekte passage in waar Walk on Art op staat. Dit is de schuttersgallerij, een gedeelte van het Amsterdam Museum wat voor iedereen gratis toegankelijk is. Ren hier niet door heen, naar kijk even rustig om je heen.

Aan het eind van de passage kom je in een steeg terecht, de Gedempte Begijnensloot. Je hoeft geen grote kennis te hebben van de geschiedenis om te weten dat hier dus vroeger water was. Een prachtig steegje met veel authentieke gebouwen. Heel soms loopt er net een groep toeristen doorheen, maar wacht dat even rustig af, want meestal is het een en al rust. Loop door tot bijna het eind van het steegje. Via het dwarsstraatje links kijk je zo naar de Kalverstraat, maar kijk in plaats daarvan naar rechts waar zich alweer een prachtig poortje bevindt. daar gaan we dus naar binnen, de ingang van het Begijnhof.

Als je het treft en er zijn op dat moment weinig toeristen, voordeel  is dat die groepen ook zo weer weg zijn, dan overvalt meteen de rust je. Ik vond het vroeger al wonderbaarlijk dat je daar tussen de Kalverstraat en het Spui zit, maar dat je helemaal niets hoort. Een verborgen oase van rust, midden in de hysterische binnenstad. Er is echter ook genoeg te zien op het Begijnhof, voorheen een hofje voor katholieke nonnen de Begijnen. Zo is er een van de weinige originele houten huizen van Amsterdam te zien, staat er een Engelse kerk, een katholieke schuilkerk die van buitenaf niet te onderscheiden is en ligt er zelfs een graf gewoon in de goot. Bonuspunten voor wie dat vindt natuurlijk!

Via de linkerkant verlaten we het Begijnhof weer en storten we ons weer in de hectiek. Kijk eerst nog even naar de gevelstenenmuur, waar gevelstenen hangen van gebouwen die gesloopt zijn. Een gangetje en een houten deur later, kom je via de Ursulapoort zo weer op het Spui uit.

Volgende aflevering blijven we in de buurt van de Kalverstraat, maar gaan we een iets drukkere plek opzoeken. Dan neem ik jullie mee naar een winkelcentrum, of toch niet...

Begraafplaatsen

Ook in een stad als Amsterdam overlijden mensen. En op sommige momenten zelfs heel veel, bij bijvoorbeeld een epidemie. En al die mensen moesten ergens begraven worden.

Noordermarkt

De meeste mensen werden begraven in en rond de kerk. Elke kerk had een eigen begraafplaats. Als je heel belangrijk was dan werd je in de kerk begraven. Veel van de kerkvloeren bestaan dus tot op de dag van vandaag uit grafstenen. Was je iets minder belangrijk dan werd je naast de kerk begraven, op een afgesloten kerkhof. En veel van die begraafplaatsen staan nu inmiddels in de openbare ruimte. Zo kun je op sommige plekken letterlijk over de graven lopen. Wat te denken van de Noordermarkt. Loop daar overheen op een dag dat er geen markt is en het valt op dat een bepaald gedeelte gemarkeerd is. Hier lag het kerkhof van de Noorderkerk. Hier is ervoor gekozen om het aan te geven, maar natuurlijk is het zo dat in principe naast elke kerk een kerkhof stond, zoals de Westerkerk. Dat geldt natuurlijk ook voor de kerken en kerkhoven die er inmiddels niet meer staan, zoals aan het eind van de Kalverstraat (voormalig V&D-gebouw) en op het Raamplein, Het spreekt voor zich dat ieder geloof een eigen begraafplaats had, verspreid over de verschillende kerken. De Joodse begraafplaatsen bevonden zich even buiten de stad.


Er waren ook begraafplaatsen die niet bij een kerk hoorde, maar van de gemeente waren. Een voorbeeld hiervan is het Pestkerkhof, speciaal ingericht voor dodelijke slachtoffers van de Pest uit het Pestziekenhuis, later het Wilhelminagasthuis in Amsterdam West. Maar ook in de Jordaan lag een grote begraafplaats. We gaan weer terug naar de Noordermarkt. Even verderop in de Jordaan bevindt zich de Karthuizerspeeltuin. Hier stond een van de grootste kloosters van Middeleeuws Ansterdam. Later zou hier een grote begraafplaats komen. In iets modernere tijden werd deze begraafplaats geruimd en werden hier huizen en een parkje aangelegd. Helaas werd dat niet heel grondig gedaan. Zo kwam het nog wel eens voor dat hondjes gingen graven in de bosjes rond de speeltuin en menselijke botjes naar boven trokken. Enkele jaren geleden is er zelfs in een aangrenzend huis nog een graf gevonden toen daar de kelder werd uitgegraven. Al verwijst nu niks meer naar de ondergrondse geschiedenis van het Karthuizerplantsoen, soms komen de sporen daarvan letterlijk en figuurlijk boven drijven.


11 juni doen we een speciale Jordaanwandeling en dan zullen wij natuurlijk ook even stilstaan bij daar waar misschien wel onze voor-Amsterdammers liggen. Meer weten over je voorouders in Amsterdam? Ook daar kan Verhalenschat bij helpen!

Volgende keer blijven we nog even in ondergronds Amsterdam en dan zien we dat zich daar hele bolwerken en kastelen bevinden.

Aan de Amsterdamse grachten

Welkom bij de eerste blog in de verhalen-serie Verborgen Amsterdam!

We beginnen met waar Amsterdam het bekendst om is, de vele prachtige grachten en met name de grachtengordel die de stad zijn kenmerkende vorm gegeven heeft. Volgens mij is er niks zo vaak bezongen als die Amsterdamse grachten. Van buiten naar binnen; de Prinsengracht, de Keizersgracht, de Herengracht,en de Singel. De laatste werd trouwens oorspronkelijk de Koningsgracht genoemd. Maar omdat dit de gracht was die de oude binnenstad omsingelde, werd het in de volksmond eigenlijk altijd Singelgracht genoemd. Uiteindelijk werd Singel zelfs de officiële naam.


Op 5 maart 1613 is begonnen met de bouw van de grachtengordel. Er waren veel meer mensen in de stad komen wonen en het ging goed met de stad vanwege de handel op de Oostzee. Met dit geld werd begonnen aan de grootste stadsuitbreiding uit die tijd. Er werd een halfronde vorm aangelegd om de Middeleeuwse stad heen. Om deze cirkel kwamen verdedigingswerken. Alle drie de grachten werden tegelijk aangelegd. De mensen die ingehuurd werden om het grote project aan te leggen, gingen wonen in de, op hetzelfde moment aangelegde, Jordaan. De grachten werden aangelegd tot aan de Leidsegracht en toen... was het geld op. Twintig jaar lang heeft de bouw stil gestaan. Inmiddels was de VOC heel succesvol geworden met de handel overzee en er kon verder gebouwd worden. Dit keer werd de cirkel aangelegd tot aan de Amstel. En weer was het geld op... Pas tientallen jaren later zou de halve cirkel zijn definitieve vorm krijgen. Dit was te danken aan de immigratie van Joodse kooplieden die graag een eigen stukje Amsterdam wilde hebben. Dat mocht en hierdoor werd het laatste stukje ten oosten van de Amstel aangelegd.

Elke gracht heeft een eigen karakter. De Herengracht wordt vaak gezien als de meest chique gracht. Hier staan niet alleen de grootste huizen, maar bevind zich ook de Gouden Bocht. Bij de Herengracht is het heel normaal dat de huizen meerdere percelen bevatten en dat ze doorlopen tot aan de achter gelegen straat. Hier bevonden zich de koetshuizen, zodat de bewoners geen verkeer voor hun deur hoefde te tolereren. De Keizersgracht heeft een gevarieerd karakter, hier woonde de rijke koopmannen met hun families, die net iets minder rijk waren dan de Herengracht-bewoners. De Prinsengracht werd gezien als een werk-gracht. De huizen zijn hier stukken smaller dan op de andere grachten en vooral de kant die aan de Jordaan grenst had veel minder aanzien. En toch is dit het bekendste stuk van de grachtengordel. Daar waar de Jordanezen naar 'hun Wester' konden mijmeren, is nu een van de meest gefotografeerde stukken van de grachtengordel en mogelijk zelfs van heel Amsterdam

Kaart van Blaeu, 1624

Volgende keer, op woensdag 12 april, neem ik jullie mee naar de verborgen verhalen van een hele bekende plek midden in het winkelend hart van de stad

Verborgen Amsterdam

Een gloednieuwe Blog-serie van Verhalenschat!

Ik hoor het zo vaak.... ik zou zo graag eens een keer meewandelen door Amsterdam, maar dat kan ik niet. Speciaal voor deze mensen, en eigenlijk voor alle anderen die graag wat meer willen weten over Amsterdam, ga ik jullie nu meenemen op een reis door Amsterdam. Het mooiste is... jullie hoeven er niet eens je stoel voor uit. Lekker lezen in het weekend of na een dag hard werken terwijl je geniet van het laatste zonnetje of stiekem lezen terwijl je eigenlijk moet werken. Dat kan nu dus! Met de nieuwe verhalen-serie Verborgen Amsterdam.

En het zijn niet zomaar verhalen. Ik zal jullie niet vervelen met droge feiten en opsommingen van jaartallen. Ik neem jullie gezellig mee naar bekende locaties waar bijzondere verhalen zich afspelen, maar ook naar wat minder bekende plekken die een (virtueel) bezoekje waard zijn. Is het dan alleen maar lezen? Nee hoor, om jullie echt mee te nemen, zal ik ook foto's en filmpjes plaatsen. En dat drie maanden lang! Elke woensdag en zaterdag zal er een nieuw verhaal verschijnen op deze blogpagina en op social media.

Dus gooi je schoenen uit, ga lekker zitten en ga mee op reis door de verborgen verhalen van Amsterdam!

Liefs Angelique

Volgende blog "Aan de Amsterdamse Grachten" verschijnt Zaterdag 8 April