Amsterdam Underground

In Amsterdam ligt de geschiedenis letterlijk op straat, dat zeg ik ook altijd tijdens de wandelingen. Maar er zijn ook genoeg dingen in de stad die zo goed verborgen liggen dat ze echt niet meer te zien zijn. En dat zijn vaak de meest interessante voorwerpen uit de geschiedenis.

Iedereen die wel eens een stap in de binnenstad van Amsterdam heeft gezet, is er wel mee geconfronteerd.: het aanleggen van de NoordZuidlijn. Dat was allemaal heel lastig, duurde heel lang en gaf ook heel veel overlast. Maar het leverde ook iets fantastisch op... wat ondergronds in Amsterdam kwam letterlijk en figuurlijk naar boven. Rondom het Rokin en Damrak, waar vroeger de Amstel in het IJ uitkwam, werden duizenden vondsten gedaan die een beeld schetsen van het leven tijdens de beginperiode van de stad. Dagelijkse voorwerpen uit de huishoudens, scheepsattributen en zelfs tropische verrassingen die de zeelieden meenamen, alles werd gevonden. Zo bleek ook dat Amsterdam zelfs nog eerder bewoond werd dan altijd gedacht werd. Een aantal van deze voorwerpen zal te zien zijn in musea en zelfs op een station van de metro.

Jaren eerder werd aan de andere kant op de Nieuwezijds Voorburgwal, toen daar de grond open ging voor het aanleggen van de garage, ook een bijzondere vondst gedaan. Er werden resten gevonden van een heus kasteel, midden in de stad. Al eeuwenlang ging het gerucht dat hier in de 13e eeuw het kasteel van de Heren van Amstel gestaan moest hebben, maar bewijs was er nooit gevonden. Tot het moment dat moderne archeologen zich tegen de bouwput aldaar gingen aan bemoeien. En dat zijn dingen die nog altijd gebeuren. Een jaar of twee geleden werd bij werkzaamheden aan de Marnixstraat resten gevonden van Bolwerk Osdorp, een van de oude verdedigingswerken van de stad. En slechts enkele weken geleden kwam er achter de Koepelkerk nog een stuk van een verdedigingswal zomaar opeens naar boven. Helaas zijn de meeste resten inmiddels alweer weggestopt onder nieuwe lagen grond en moderne bouwwerken. Dat maakt hen tot een van de meest verborgen stukken van Amsterdam. Zelfs als je weet waar het ligt, kun je er onmogelijk bij.

Gelukkig zijn er ook nog veel bolwerken en verdedigingswerken die wel gewoon te zien zijn. Volgende keer neem ik jullie mee naar een aantal van deze gebouwen.

Zou hier het oude kasteel van Amstel hebben gestaan?

Achter de gesloten deuren van hofjes

Hofjes waren en zijn een begrip in Amsterdam. Vaak is er van buitenaf niet meer aan te zien dan een deur of een poortje, maar daar gaat al eeuwen een levendige gemeenschap achter schuil.

De hofjes bestaan meestal uit een binnenplaats met verschillende kleine huisjes daarom heen. Vooral in de Jordaan zijn er nu nog veel te vinden en de meeste daarvan zijn ook nog steeds in gebruik. Hoewel ze meestal niet helemaal meer gebruikt worden waar ze oorspronkelijk voor bedacht werden. Waarom werden die hofjes eigenlijk in eerste instantie neergezet? Dat waren meestal initiatieven van iets rijkere Amsterdammers die iets wilde doen voor een bepaalde bevolkingsgroep en/of die voor de eeuwigheid hun naam ergens aan wilde verbinden. Zo ontstonden er hofjes voor weduwes, weduwnaren en wezen. Een aantal voorbeelden daarvan zijn het Raepenhofje, het Claes Claeszhofje, het Anslo's hofje en het Rozenhofje. Die laatste staat aan de Rozengracht en lijkt een gewoon gebouw. Achter de deur zit echter een heel complex van woninkjes. Het hofje was ooit bedoeld voor alleenstaande dames op leeftijd. En nog mogen er alleen vrouwen in het hofje wonen en wordt mannenbezoek in de avond niet echt op prijs gesteld.

Dat is ook vaak de reden dat de hofjes schuil gaan achter deuren of poortjes. Dat was ten eerste om de rust in het hofje te bewaren, maar ook om nieuwsgierige buurtbewoners buiten te houden. En op die manier konden de inwoners van het hofje ook een beetje in de gaten gehouden worden. Dit gebeurde onder andere door de opzichter van het hofje. Deze had een net iets grotere woning bij de ingang van het hofje en lette heel goed op wie het hofje in- en uit kwam en of iedereen zich aan de regels hield. Een van die regels kon bijvoorbeeld zijn dat de was alleen op een speciale dag gedaan mocht worden, waarbij de was gezamenlijk werd opgehangen. Het was trouwens niet zo dat er in de hofjes mensen zaten die nergens anders terecht konden. Vaak moest er een soort toelatingsgeld betaald worden om in het hofje te mogen wonen en moest je van onberispelijk gedrag zijn. 

Claes Claesz. en Anslo's hofje

Ook eens de hofjes van dichtbij, en met een beetje geluk van binnenuit, zien? Dat kan natuurlijk! Ga op 11 juni mee op de speciale Jordaanwandeling of neem contact op met Verhalenschat.

Van verborgen achter deurtjes naar verborgen onder de grond. Volgende keer neem ik jullie mee naar een aantal van de (inmiddels) verborgen begraafplaatsen in de stad. 

Kloosters en kerken

Het oudste stenen gebouw in Amsterdam is een kerk, heel lang was het hoogste gebouw van Amsterdam een kerk en de kerken met hun torens zijn misschien wel het meest kenmerkende voor Amsterdam, zeker vanaf een afstand. Dat was vaak het eerste wat mensen zagen als ze met de boot het IJ over kwamen.

Maar lang niet alle kerken zijn even goed te zien. In de stad zijn namelijk ook tal van schuilkerken. In 1578 werd Amsterdam van een katholieke stad een protestantse stad. De katholieke Oude Kerk we

Ons' Lieve Heer op Solder

rd protestants en overal in de stad verschenen protestantse kerken met hoge kerktorens, die wij tot op de dag van vandaag nog steeds zo goed herkennen. Op sommige plekken werd het verboden om nog katholieke kerken neer te zetten, maar niet in Amsterdam. Daar werden ze gedoogd, onder voorwaarde dat ze niet te overduidelijk aanwezig was. De katholieke kerken verdwenen in het verborgene, maar zijn nog steeds toch wel goed terug te vinden. Vlakbij de eerder genoemde Oude Kerk ontstond in een woonhuis een schuilkerk, nu nog bekend als Ons' Lieve Heer op Solder. Op het Begijnhof staat een kerk die van buiten het hofje helemaal niet te zien is. En midden op de Kalverstraat staat een kerkje waar bij de voordeur nooit te vermoeden is hoe groot het eigenlijk is.Pas in de 19e eeuw mochten er weer katholieke kerken groots worden gebouwd. Het belangrijkste voorbeeld hiervan is wel de Sint Nicolaasbasiliek.

Bethanienklooster

Om dezelfde reden waarom de katholieke kerken verdwenen , de alteratie in 1578, verdwenen nog meer in het oog springende geloofsgebouwen in de stad waar nu vaak niets meer van terug te vinden is; de kloosters.  Ik noem er hier een paar. Het Bethanienklooster, slechts de zijstraten van de Nieuwmarkt en een blinde muur van de kapel herinneren hier nog aan. St. Luciensteeg, zijstraatje van de Kalverstraat, gaf vroeger de plaats van het St. Lucienklooster aan . Op de plek van de Kalvertoren, voorheen zwembad en Rasphuis, stond het Clarissenklooster. Het Maria-klooster werd het Binnengasthuis en is inmiddels ook van de UVA. Het volledige pand waar nu de Stadsbannk van Lening zit, aan de Kloveniersburgwal, dat was vroeger toch echt het Maria Magdalena klooster. Daar schuin tegenover stond het Agnietenklooster, alleen de Agnietenkapel wat nu het Atheneaum Illustre van de UVA is, staat er nog. In dat gebied, wat ook wel de Stille Zijde werd genoemd, stonden zoveel kloosters dat een straatnaam daar nu nog eer aan doet; Het Gebed zonder End.

Een ander overblijfsel van het geloofsleven in de stad zijn de liefdadigheidsinstellingen en hofjes. Volgende keer gaan we kijken wat er schuil gaat achter de verborgen deuren die ons gaan leiden naar de vele hofjes in de stad.

Houten huisjes

In de Middeleeuwen zag Amsterdam er heel anders uit dan het Amsterdam wat in de Gouden Eeuw tot stand kwam met de kenmerkende grachtengordel. De stad was niet veel groter dan het gebied tussen de Nieuwmarkt, de Munt, de Singel en wat wij nu kennen als de Prins Hendrikkade, toen nog gelegen aan het open Havenfront van het IJ.

Het Houten Huys op het Begijnhof

Ook de huizen die zo kenmerkend voor het Amsterdamse straatbeeld zijn, stonden er nog niet. Alleen de belangrijkste huizen, zoals kerken, waren van steen. De meeste woonhuizen van de stad waren van hout. De hele stad stond vol met kleine houten huizen die dicht op elkaar stonden. Het was een rampscenario en twee keer werd dat scenario ook de nare waarheid. In 1421 woedde er een flinke stadsbrand die een heleboel huizen en slachtoffers eiste. Maar in 1452 werd dat nog even erger. Door een ongeluk ontstond er een grote brand dat met verwoestende snelheid van het ene houten huis naar het andere ging. Toen het vuur eindelijk uit was, was twee-derde van de stad verwoest en waren er vele slachtoffers te betreuren. Op dat moment werd besloten dat in ieder geval de buitenkant van huizen van steen moest zijn en dat er ruimte moest komen tussen huizen zodat een brand niet zomaar meer over kon slaan.

't Aepjen op de Zeedijk

Dat betekende het einde van de houten huizen in Amsterdam, maar dat betekende niet dat er nu helemaal geen houten overblijfselen te vinden zijn uit die tijd. Zo staat er op het Begijnhof "Het Houten Huys". Een van de weinige huizen die dus al in de Middeleeuwen in Amsterdam staat. Dat is, gezien het verbod op houten huizen, de branden en de vele eeuwen die inmiddels verstreken zijn, al vrij bijzonder. Maar er is nog een houten huis in Amsterdam. En hier gaat zelfs een bijzonder verhaal over. Op de kop van de Zeedijk zit staat een houten huis waar nu café In 't Aepjen in zit. Sinds het begin der Amsterdamse tijden zit op deze plek al een uitgaansgelegenheid en in de begintijd, toen Amsterdam nog voornamelijk een havenstad was, zat hier een herberg. Die werd het Aepje genoemd vanwege de aapjes die de zeelieden meenamen. Een fijne plek was het echter niet, want het stikte er van de luizen en de vlooien. Als je daar dus luizig en schurftig vandaan kwam, was je dus 'in de aap gelogeerd'.

Van  bescheiden houten huisjes naar de grootste stenen gebouwen uit Middeleeuws Amsterdam. Aanstaande zaterdag neem ik jullie mee naar de, inmiddels, veelal verborgen kloosters van de stad.
Maar diezelfde zaterdag, 20 mei, neem ik jullie ook echt mee naar Verborgen Amsterdam. Geef je uiterlijk aanstaande vrijdag op voor de wandeling en ga mee!

Stad aan het water

Daar waar de Amstel in het IJ uitkwam, ontstond de stad Amsterdam. Maar voor een land wat ver onder de zeespiegel ligt, is het nog niet zo makkelijk om een stad neer te zetten daarnaar een rivier en een zee elkaar tegen komen. 

Er moest heel wat bedacht worden om het land tegen het water te beschermen. Daarom werd precies waar het water en land elkaar raken het land opgehoogd. Zo ontstonden er door de hele stad verhogingen en daar zij nu nog steeds de overblijfselen goed van te zien voor wie weet waar je moet kijken. Aan een aantal straatnamen is het bijvoorbeeld nog te zien, zoals de Zeedijk, de Haarlemmerdijk en natuurlijk de Nieuwendijk. Maar ook dat waar Amsterdam in het buitenland het bekendst om is, komt hier vandaan: De Wallen. Of dat nou een Voorburgwal of een Achterburgwal is, of een Oudezijds of een Nieuwezijds is, een wal is een verhoging om tegen het water te beschermen.

Maar er zijn ook letterlijk plekken op straat waar je nog kan zien dat de stad behoorlijk verhoogd is ten opzichte van het water. Loop je op de Brouwersgracht en kijk je via de zijstraten richting de Haarlemmerdijk, dan zie je de weg omhoog lopen. Een ander mooi punt om dit te kunnen zien, is bij de Zeedijk. Kom je vanaf de Oudezijds, dan is het via de Olofssteeg nog een flinke klim om inderdaad op de Zeedijk te komen. 

Zo zijn er nu nog steeds overal in de stad plekken te vinden die de stad van het begin beschermd hebben tegen het water en dat eigenlijk nog altijd doen.

De Zeedijk

Haarlemmerdijk

Volgende keer gaan we op bezoek bij de oudste huizen van Amsterdam. Houten Huisjes verschijnt op woensdag 17 mei. Zelf het Verborgen Amsterdam zien? Dat kan! Geef je via verhalenschat@gmail.com op voor de wandeling op 20 mei aanstaande.

Een paleis in de stad

Midden in de stad ligt de Dam en op dat plein staat een paleis. Nu een Koninklijk Paleis, maar vroeger een heus stadspaleis. Dit was namelijk het stadhuis van Amsterdam. Dat weten veel mensen wel, maar de vele verhalen die daar achter de muren, en soms voor de deur, schuil gaan, die zijn wat meer verborgen. De Dam en het paleis zijn nu vaak het toneel van feestelijkheden, maar dat is wel eens anders geweest.

Over het gebouw dat begon als stadhuis en nu een paleis is, valt van alles te vertellen. Bijvoorbeeld over de symmetrie van het gebouw en de perfecte afstand tussen de ramen. Of over het alom bekende balkon, dat er pas opgezet werd toen het een paleis werd. Het werd trouwens een paleis toen Napoleon de poorten binnen kwam en toen achtereenvolgens Nederland weer een koninkrijk werd in 1813 en Amsterdam de hoofdstad werd. Ik kan ook vertellen over dat het paleis tot ongeveer 1900 aan het water lag toen de Nieuwezijds nog niet gedempt was Of over het aantal palen waar het paleis op gebouwd is; dat zijn er precies 13659. Wat ook interessant is, is het verhaal over architect van Campen die helemaal geen architect was tot hem voorspeld werd dat hij een stadhuis moest gaan bouwen dat alle andere gebouwen zou overschaduwen.

Maar ik ga mij vooral richten op wat er gebeurd is toen het stadhuis eenmaal in gebruik was als het belangrijkste gebouw van de stad. Het was niet alleen het stadhuis, maar ook het archief en de rechtbank. Het was eigenlijk rechtbank, gevangenis en executieplaats ineen. In de kelders beneden waren de cellen waar mensen gevangen werden gehouden gedurende hun proces. En zo'n proces ging er niet zachtzinnig aan toe. In die kelders bevond zich namelijk ook de Pijnkamer. Daar werden verdachten door martelingen 'overtuigd' om hun misdaden te bekennen. Natuurlijk gebeurde dat dan ook vaak, De volgende stap was vaak de doodstraf, iets wat in voorgaande eeuwen al opgelegd werd voor een diefstal. En ook dat gebeurde midden op de Dam. De terechtstelling vond plaats, onder toeziend oog van honderden enthousiaste toeschouwers, precies op de plek waar een verdieping boven jaren later de koninklijke familie een zelfde soort enthousiaste menigte zou toezwaaien.

Die Dam midden in de Amstel was het begin van Amsterdam, maar de stad had nooit kunnen ontstaan zonder de dijken om ons tegen het water te beschermen. Volgende keer laat ik jullie zijn dat ook hier nog steeds sporen van te vinden zijn.

Meer is te lezen in Het Stadspaleis van Geert Mak

Schietpartij Dam

Het is 7 mei 1945, de oorlog is dan al twee dagen officieel afgelopen. Een feestvierende menigte heeft zich verzameld in het middelpunt van de stad, op de Dam. Toch zou het die dag nog vreselijk misgaan, in wat een van de minst bekende gebeurtenissen uit de Tweede Wereldoorlog  zou worden.

Het is 15.00 uur in de middag en een uitzinnige menigte heeft zich op de Dam verzameld. Zij vieren dat zij na vijf jaren bezetting eindelijk weer vrij zijn. Bovendien gaat het gerucht dat de Canadezen in aantocht zijn en hun opwachting in de stad zullen maken. Er speelt een draaiorgel en mensen dansen op straat. Dan klinken er uit het niets schoten. Deze zijn afkomstig uit de Grote Club, op de hoek van de Kalverstraat. waar op dat moment nog Duitse soldaten zitten. In paniek vluchten mensen alle kanten op en schuilen in winkels, maar er vallen gewonden en zelfs doden. Uiteindelijk zijn er 32 doden gevallen en meer dan 100 gewonden. Cijfers die trouwens pas in 2016 officieel vastgesteld werden door de stichting 7 Mei 1945

Wat is er gebeurd op die onheilspellende dag die zo feestelijk begon? De stad was in die dagen ondergedompeld in een grote chaos. De bezetters hadden het gezag neergelegd, maar de soldaten waren wel nog in de stad. De geallieerden waren nog niet in de stad. En dan was er nog de BS, de Binnenlandse Strijdkrachten, die of wel of niet de macht hadden in de stad en onduidelijke instructies hadden. In dit machtsvacuüm kon het gebeuren dat de, wel of niet gewelddadige, ontwapening van een Duitse soldaat door de BS kon leiden tot deze catastrofale gebeurtenis. De situatie was zo onduidelijk dat 70 jaar later mensen nog steeds druk bezig zijn geweest om dat te ontrafelen.

 Mede deze onduidelijkheid zal ervoor gezorgd hebben dat er weinig bekend is over deze oorlogsslachtoffers, die vielen nadat de oorlog officieel al afgelopen was. In 2017 is er een boek verschenen van mensen die zich in dit onderwerp hebben vast gebeten. Zij hebben vele verhalen verzameld en zo een compleet mogelijk beeld van die zevende mei proberen te krijgen. Zij hebben er zelfs voor gezorgd dat er voor de dodelijke slachtoffers monumentjes op de Dam gekomen zijn. Daar liggen nu in steentjes hun namen waar iedereen ze kan zien en nu worden ze niet langer meer vergeten,

Met dank aan:
Ludmilla van Santen en het boek Drama op de Dam van Ludmilla van Santen en Nobert-Jan Nuij (2017)
Meer informatie op de website van de stichting 7 Mei 1945

Volgende keer blijven we nog even op de Dam waar eeuwen eerder ook al dingen plaatsvonden die nu nog redelijk verborgen zijn.

Verzetsvrouwen: Mazirel, Pimentel en van Tongeren

Na de Tweede Wereldoorlog werd Amsterdam geroemd om haar verzetswerk. Of dat helemaal terecht is, daar kunnen we uren over debatteren. Maar gelukkig waren er veel mannen en vrouwen die zich vaak met gevaar voor eigen leven in het verzet stortten. Zoals dat meestal gaat in de geschiedenis, is er veel minder bekend over de rol van vrouwen. Zo is het ook met de vrouwen uit het verzet. Vandaag, een dag voor de Nationale Herdenking, haal ik er een paar uit de verborgenheid van Amsterdamse geschiedenis en geef ze het podium dat zij verdienen.

Lau Mazirel
De eerste vrouw is Laura Carola Mazirel. Jaren geleden kwam ik haar al regelmatig tegen bij onderzoek en ik heb de eer gehad om over haar te schrijven voor 1001 Vrouwen. Zij was advocate en werkte voor de oorlog veel aan vluchtelingenzaken. Zo kwam zij in aanraking met wat er bijvoorbeeld in Duitsland gebeurde. Zij probeerde verschillende organisaties te waarschuwen, maar tevergeefs. Tijdens de oorlogsjaren was Lau betrokken bij de groep rondom Walter Suskind die kinderen redde uit de crèche tegenover de Hollandsche Schouwburg. Na de aanslag op het Bevolkingsregister was zij de advocate van mensen rondom Gerrit van der Veen, waaronder Willem Arondéus. Na de oorlog bleef zij zich actief inzetten voor onder andere Roma, woonwagenbewoners en het COC.

Henriette Henriquez Pimentel
In de Hollandsche Schouwburg aan de Plantage Middenlaan was een verzamelplaats waar Joodse gezinnen samen kwamen voordat zij op transport gingen naar bijvoorbeeld Westerbork. De kinderen werden onder gebracht in de crèche aan de overkant. Henriette Pimentel was de leidster van die crèche. Zij werkte nauw samen met Walter Suskind om zoveel mogelijk kinderen te bevrijden uit die crèche voordat zij met hun familie op transport moesten. Daar was een heel netwerk van jonge vrouwen bij betrokken. Zij wachten bijvoorbeeld tot de tram ervoor reed, en zo het pand aan het zicht onttrok en vluchten dan weg met een of meerdere kinderen. Veel van de meisjes die daar toen werkten, zijn anoniem gebleven. Laten we ook aan hen denken als wij ons realiseren dat vrijheid niet vanzelfsprekend is. Henriette overleefde de oorlog niet, maar mede dankzij haar gelukkig vele kinderen wel.


Jacoba van Tongeren
In Amsterdam west woonde Jacoba van Tongeren. Zij was de leider van een verzetsgroep van 140 leden, met de naam Groep 2000, die duizenden onderduikers verzorgden. Zij zochten onderduikadressen, verzorgde valse paspoorten en overvielen distributiekantoren voor voedselbonnen. Jacoba crreerde een code waarbij de namen van alle betrokkenen omgezet werden in getallen. Mede hierdoor bleef de verzetsgroep en de onderduikers redelijk ongeschonden. 5 mei aanstaande is er een Huis van Verzet over Jacoba van Tongeren en haar verzetsgroep. Daar zal ik verslag van doen, maar iedereen is welkom!

Dit was slechts een korte kennismaking met bovenstaande vrouwen. Natuurlijk is deze lijst absoluut niet volledig en is mijn keuze te bediscussiëren. Waarom staat Hannie Schaft er bijvoorbeeld niet in? Zij is redelijk bekend en hoort eigenlijk meer bij Haarlem en Zaandam. Misschien moeten we maar eens een hele blog-serie wijden aan de vrouwen in het verzet? Of aan andere vrouwen die op wat voor manier dan ook niet de historische waardering krijgen die ze verdienen.

Literatuur: 101 Vrouwen en de Oorlog, red. Els Kloek (2016)

Op 6 Mei een relatief verborgen verhaal uit het hart van Amsterdam over de oorlog die na 5 mei 1945 nog niet echt afgelopen was.