Verborgen Amsterdam... een terugblik

De afgelooen drie maanden verscheen er twee keer per week een blog over Verborgen Amsterdam. Aan de hand van 24 verhalen nam ik jullie mee op een kleine reis door de geschiedenis van Amsterdam. En er zij zelfs speciale wandelingen geweest.

We zijn aan de hand van thema's door de geschiedenis van de stad gegaan. Van het hele begin in 1275 tot aan de oorlogsjaren en de sporen die van dat alles nu nog te vinden zijn. Wonderlijke verhalen achter gebouwen, gevelstenen en straatnamen hebben we besproken. Keizerskronen, misdadigers en verzetsvrouwen zijn voorbij gekomen. Gesloten deuren gingen open en verborgen gangen werden blootgeleged, We hebben niet alleen gekeken naar wat duidelijk te zien is, als je weet waar je moet kijken, maar ook naar wat er verborgen ligt onder de grond. Zo kwamen we niet alleen woonplaatsen, maar ook rustplaatsen van Amsterdamse voorouders tegen.

Dit waren de verhalen die ik in ieder geval met jullie wilde delen, maar natuurlijk zijn dit nog kang niet alle verhalen. Maar vanaf nu geef ik het door aan jullie.... Hoor je een bijzonder verhaal of is er iets waar je meer over wilt weten? Laat het mij dan weten! Ik onderzoek het verhaal en schrijf er een blog over. Zo maken we samen de verhalen van Verborgen Amsterdam nog completer. Daarnaast zullen er ook nieuwe blogs verschijnen op Angelique Schrijft en over de Verhalenschatkist. Dus blijf mij volgen, want ik blijf schrijven en verhalen met jullie delen!

Bedankt voor jullie aandacht, jullie fijne reacties en het meelopen met de wandelingen. Dat laatste blijft trouwens nog steeds mogelijk. Binnenkort worden hier nieuwe data voor bekend gemaakt. Of boek er gewoon zelf een...

De stad uit!

Voor deze laatste reguliere blog van Verborgen Amsterdam verkennen we de grenzen van de stda, maar ook wat daar buiten ligt.

De grenzen van Amsterdam verlegden zich continu. Het beeld over wat wel en niet de stad was, veranderden dus ook. Hield de stad in de Middeleeuwen nog op buiten de Singel en was je voorbij de Nieuwmarkt de stad al bijna uit, Vanaf 1613 veranderde dat beeld drastisch en werd met de gefaseerde aanleg van de grachtengordel Amsterdam in een aantal decennia vele malen groter. De rand van de stad hield op bij de ring Nassaukade-Stadhouderskade-Mauritskade. Die halvemaan-vorm zou ruim 250 jaar lang de kenmerkende vorm voor Amsterdam blijven. Pas rond 1880 werd de stad weer uitgebreid en werden gedeelten van Oost, Oud-West en de Pijp aangelegd. In de periode 1920-1940 werden omliggende gemeenten van Amsterdam geannexeerd en werd de stad volgebouwd ongeveer tot aan waar de Ring A10 loopt. Na de oorlog zouden vervolgens de Westelijke Tuinsteden volgen.

Zoals ik al eerder vertelde, is Amsterdam heel lang een stad geweest die beschermd werd door bolwerken en poorten. Er konden dus niet zomaar mensen in. Maar dat betekende ook dat je de stad uitgezet kon worden. Er kon een straf van zij verbanning worden opgelegd. Verbanning komt van het woord Banne, wat rechtsgebied betekent. Zij werden in de ban gedaan of er werd een banvloek uitgesproken. Een lot wat bijvoorbeeld ook Spinoza trof. Speciaal voor dot doel werden rondom de stad banpalen neergezet die het einde van het rechtsgebied aangaven. Mensen die verbannen waren mochten niet binnen het gebied van deze palen komen, anders konden zij worden opgepakt en soms zelfs worden onthoofd. Verbanning bestaat niet meer in de stad, maar een aantal van deze banpalen staan er wel nog. Inmiddels bijna allemaal opgeslokt  door de stad staan zij onder andere nog in Oudekerk en in het dorp Sloten.

Volgende keer, in de echt laatste blog, doen we een terugblik op de reis door de geschiedenis die wij de afgelopen drie maanden gemaakt hebben met de verhalen van Verborgen Amsterdam. Ook vertel ik dan hoe we nu verder gaan....

Stad der Wonderen

In 1345 gebeurde er in het Middeleeuws Amsterdam iets heel wonderlijks.... dat zou bekend komen te staan als het Mirakel van Amsterdam.

Wat gebeurde er? Op de Kalverstraat woonde een man die doodziek was. Hij kreeg, volgens katholiek gebruik de laatste sacramenten toegediend. De hostie die hij gekregen had, braakte hij uit. Het braaksel werd in het vuur gegooid, maar de hostie bleef ongedeerd. Dit gebeurde in totaal drie keer. Voor de katholieke kerk het teken dat hier toch echt wel sprake was van een heus wonder!

Op de plek van het huis werd een grote kerk, de Mirakelkerk. gesticht. Deze stond midden in de Kalverstraat en reikte tot aan het Rokin. Het hele blok waar nu WE en aan de andere kant Amsterdam Dungeon zit, hoorde bij deze kerk. De zijstegen Wijde en Enge Kapelsteeg herinneren hier nog aan. Het verhaal van de hostie verspreidde zich snel en vanuit heel Europa kwamen gelovigen naar Amsterdam. De stad werd een echt bedevaartsoord, zoals Rome en Santiago de Compostella, en stond bekend als de Heilige Stede. Er werden zelfs speciale straten aangelegd voor katholieken uit de omgeving. Vandaag de dag hebben we daar nog altijd de Heiligeweg aan te danken, die via wat nu ongeveer de Overtoom is doorliep naar het dorp Sloten en zelfs uiteindelijk naar Haarlem en verder.Elk jaar werd er in maart een processie gehouden waarbij katholieken door de toen nog Middeleeuwse stad liepen. Dit was het hoogtepunt van de religieuze vieringen in Amsterdam.

Dat veranderde allemaal in 1578. Tijdens de Alteratie werd Amsterdam een protestantse stad. Katholieken mochten hun geloof nog wel uitoefenen, maar niet in het openbaar. Dat gold trouwens voor alle geloven; alles mocht, maar niet in het openbaar. Die relatieve godsdienstvrijheid zou later onder andere veel joodse mensen uit het zuiden en oosten naar de stad trekken. Het was dus afgelopen met de processies en met Amsterdam als bedevaartsplaats. Pas eeuwen later zouden de katholieken pas weer in het openbaar hun geloof mogen uiten. De Stille Omgang, die nog elk jaar in maart gelopen wordt, herinnert nog altijd aan het Mirakel van Amsterdam en aan de periode waarin dit in stilte herdacht moest worden. De Mirakelkerk staat er allang niet meer. Een aantal voorwerpen ervan liggen in musea en op het Rokin is een zuil geplaatst met stenen uit de kerk. Aan de Kalverstraat herinnert een enkele nis, hoog boven straatniveau, nog aan wat hier ooit stond. Volgens populair bijgeloof is de plek van de voormalige kerk vervloekt en is dat de reden dat er al een paar keer een flinke brand is geweest in de panden  die daar staan. 

Volgende keer is het alweer tijd voor de laatste echte blog van Verborgen Amsterdam en dan gaan we de randen van de stad verkennen. Maar zoals zal blijken, ook daar houdt het niet op.

Huizen met vreemde verhalen

De stad zit vol met legenden en spookverhalen. Jarenlang werden op die manier verhalen doorverteld en fenomenen verklaard. Sommige van die verhalen zijn een heel eigen leven gaan leiden en sommige sporen van die verhalen zijn nog altijd te vinden in de stad.

Zo worden er in de geschiedenis regelmatig spookverschijningen gesignaleerd door de hele stad, maar er zijn ook huizen en gebouwen die als echte spookhuizen gezien werden. Een huis waar zo'n duister verhaal over gaat, is het Huis met de Hoofden, aan de Keizersgracht. aan de gevel van het huis hangen stenen hoofden. Dat zijn de hoofden van onder andere Minerva en Mercurius. Maar dat wisten de meeste inwoners van de stad toen niet. Die hadden nog nooit van die namen gehoord. Zij gingen dus zelf op zoek naar een verklaring voor die hoofden aan de gevel en al snel gingen de wildste verhalen rond. Het zouden zelfs afgehakte hoofden zijn van dieven die omgebracht waren in het huis en die toen bezit hebben genomen van de gevel. Een ander mysterieus gebouw staat aan de Amstel, tegenover de Hermitage. Daar zijn in vaalrood al eeuwenlang vreemde teksten en symbolen te zien. Dit wordt dan ook wel het Huis met de Bloedvlekken genoemd. Van het hoe en waarom weten we eigenlijk niets...

Aan de Keizersgracht staat een huis waar aan de gevel een gouden ketting hangt. De ketting zou magische krachten hebben en voorspoed hebben gebracht aan de lakenhandelaar van wie het huis was. Maar er gaat ook een verhaal dat de ketting uit het raam gesmeten is tijdens een echtelijke ruzie. De ketting bleef aan een spijker hangen en toen is besloten om het daar maar te laten hangen. Het echte verhaal? Er woonde daar inderdaad een lakenhandelaar. Vermoedelijk is de ketting gebruikt om zijn handelswaar bij elkaar te houden. Als symbool voor zijn succes zou hij die ketting aan de gevel hebben gehangen en later hebben laten verguld. Meer lezen over het verhaal achter dit huis? Ik schreef daar een tijd geleden een artikel voor in  Ons Amsterdam


Volgende keer een echt wonder midden in het centrum van de stad. We gaan terug naar het begin met het Mirakel van Amsterdam

Vreemde namen

De meeste straatnamen in Amsterdam zijn redelijk goed te herleiden naar waar ze vandaan komen. Sinds de 19e eeuw is er de straatnamencomissie die bepaalt hoe straten gaan heten, vaak binnen een bepaald thema. Voor die tijd ontstonden straatnamen vaak spontaan.

Ik noem een paar voorbeelden...
De Kalverstraat bevindt zich op de plek waar vroeger de kalveren verhandeld werden.
Het Rembrandtplein, vernoemd naar de bekende schilder. Eerst heette het hier trouwens de Botermarkt, dus wat zou daar gebeurd zijn? Veel straten herinneren ook nog aan gebouwen die er vroeger stonden. Zoals de Sinr Luciensteeg naar het klooster aldaar met dezelfde naam. En de Lombardsteeg, de zijstraat van de Bank van Lening (of Lommerd). Vaak zijn de namen afgeleid van Oud-Nederlands. Zoals de Warmoesstraat, de plek waar de groentetuinen in Middeleeuws Amsterdam zich bevonden. Warmoes is groente, vergelijk moestuin. De Nes en Grimburgwal komen beiden van het woord Grimensse, wat zoveel als moeras betekent. Niet zo verwonderlijk als je bedenkt dat alles buiten de Amsteldijken er zo uit zag in de begintijd van de stad.

Maar er zijn ook straten waar elke logica aan verloren gegaan lijkt. En laten dat nou de leukste zijn.

Ik neem jullie mee naar de Dubbeleworststeeg, .... Waarom zou je vrijwillig je straat zo noemen? Het antwoord is simpel, als je hem naar je zelf noemt. Een van de eerste bewoners van deze steeg was dhr. Dubbelworst. Hoe hij weer aan zijn bijzonderen achternaam kwam, dat zou een samenvoeging zijn van de families Dubbel en Worst. Natuurlijk niet ondenkbaar dat een daarvan een slager was.
Een ander prachtig voorbeeld is de Nadorststeeg, gelegen aan.... We kennen het bijna allemaal, nadorst, maar dat heeft hier dan weer niets mee te maken. Waarschijnlijk lag hier oorspronkelijk de Naardersteeg, vernoemd naar de boot naar Naarden die vanaf dit punt vertrok. Maar ergens in de mondelinge overlevering heeft het een hele andere naam gekregen waar de oorsprong bijna niet meer van te achterhalen is. Of wat te denken van de Ossenspoooksteeg? Vermoedelijk vernoemd naar een café aldaar. Maar waarom weet niemand...

Vind je een Ossenspook al bijzonder? Er zijn nog veel meer wonderlijke en spookachtige verhalen te vertellen over Amsterdam. Lees het in de volgende blog!

Gevelstenen vertellen

Hoe vonden mensen eigenlijk de weg in het oude Amsterdam? In de tijd voor straatnamen, huisnummers en postcodes. Wat was de TomTom van de bewoners en bezoekers in Amsterdam?

In het oude Amsterdam hadden bewoners en bezoekers een heel ander middel om zich een weg te kunnen vinden door de wirwar van straatjes en stegen. Huisnummers waren namelijk heel lang niet standaard. Maar daar hadden de Amsterdammers wat op gevonden. Zij maakte gebruik van gevelversieringen om het ene huis van het andere te onderscheiden. Zo werd een adres aangeduid als "op den Prinsengracht bij de Roosengracht, het derde huis links van het huis met den blauwen lamp". Op  de grachtengordel werd bijvoorbeeld gebruik gemaakt van mooi versierde lampen of andere versiering. Veel meer standaard was de gevelsteen.  Deze zaten door de hele stad en met name in de Jordaan zijn ze nu nog volop te vinden. Vaak was aan de gevelsteen af te lezen wie er wonde, wat het beroep was en soms zelfs wat de religieuze overtuiging van de bewoners was.

Zo zijn er verschillende gevelstenen te vinden die verwijzen naar bakkers, slagers, boeren en herbergiers, maar natuurlijk ook naar de handel en de scheepvaart en zelfs naar schrijvers en dichters. Maar er zijn ook stenen te vinden met een symbolische of religieuze achtergrond. Dan wilden de bewoners ook meteen een boodschap uitdragen met hun gevelsteen. Een afbeelding van een heilige of een verhaal uit de bijbel bijvoorbeeld. Maar ook gevelstenen die in eerste instantie heel normaal lijken, kunnen een symbolische betekenis hebben voor de bewoners. Zo staan vogels vaak symbool voor de liefde. Maar er zijn ook wat meer mythische figuren te vinden aan de oude muren van Amsterdam. wat dacht je bijvoorbeeld van griffioenen, draken en zeemeerminnen...

Meer informatie over gevelstenen is te vinden op Amsterdamse Gevelstenen

Zondag 11 april gaan we langs een aantal van deze gevelstenen tijdens de speciale Jordaanwandeling van Verborgen Amsterdam. Opgeven kan nog tot zaterdag 10 juni 16.00 uur via verhalenschat@gmail.com

Maar er hangt nog veel meer aan de muren van Amsterdam die vaak verborgen verhalen vertellen over wat daar vroeger was en wonderlijke stadsinwoners. Volgende blog gaat over Straatnamen.

IJzeren Kapel

Waar verstop je iets wat zo belangrijk is dat het voor altijd bewaard moet blijven?

In de Oude Kerk, de oudste kerk van Amsterdam, staat hoog boven een muur een deur waar je alleen met een losse trap bij kan komen. Daarachter zit een kamer die normaal gesproken lijkt te zweven zomaar midden in de kerk. Dat is met opzet zo gedaan.  Deze kamer is namelijk ontworpen zodat het bijna onmogelijk was om er te komen. Hier stond namelijk de IJzeren Kapel. En in deze kapel stond een kast waar de belangrijkste papieren van de stad bewaard werden. Deze papieren werden zo goed bewaakt dat er drie verschillende mensen met sleutels aan te pas moesten komen om het te kunnen openen. Eigenlijk is dit dus het meest verborgen stukje van Amsterdam. Wat lag daar dan eigenlijk in die IJzeren Kapel? Nou dat waren onder andere de stadsrechten en het tolprivilege uit 1275 waar de stad haar ouderdom aan dankt.

Later werden de papieren opgeslagen in onder het stadhuis van de stad nu het Paleis op de Dam. In de 19e eeuw werd voor het eerst een heus archief in gebruik genomen.  Dat stond aan de Amsteldijk en was het oude gemeentehuis van Nieuwer Amstel. Waarom dit Nieuwer Amstel was, vertel ik jullie eind van deze maand als we de grenzen van de stad op gaan zoeken. Dat gebouw was echter niet heel groot en langzaam barstte het met de vele documenten uit zijn voegen. Inmiddels werden er namelijk niet alleen meer documenten van de stad opgeborgen, maar ook over alle inwoners die de stad ooit gehad heeft. Deze Doop-, Trouw-, en Begraafboeken lagen eerst in de kerken waar ze waren opgesteld, maar kregen een centrale plek. Net als documenten over belastingen, politiezaken, koopaktes, archieven van ziekenhuizen en ga zo maar door. Sinds een aantal jaar zit het Stadsarchief in het pand De Bazel aan de Vijzelstraat. En daar is werkelijk alles te vinden over de stad, maar ook over alle Amsterdamse bewoners, instellingen en voorouders.

Amsteldijk

Meer weten over voorouders uit Amsterdam of gewoon benieuwd naar wat er in de archieven te vinden is? Ik help u graag verder! Neem contact op met verhalenschat@gmail.com

Volgende keer gaan we van verstopte deuren en verborgen documenten naar geheimen die op straat liggen, of eigenlijk die tegen de muur aan hangen.

Fortificaties

Vanaf het begin der tijden is Amsterdam een ommuurde stad geweest. Bij elke uitleg werd de verdedigingswal verlegd. De wallen zijn meestal niet meer te zien, op sommige straatnamen na, maar er zijn wel nog een aantal fortificaties te zien in de stad

Wat dacht je bijvoorbeeld van de Schreierstoren of de Waag op de Nieuwmarkt. Zo is ook meteen goed te zien hoe groot de Middeleeuwse stad Amsterdam. Buiten de Nieuwmarkt kwam je op de St. Anthonisdijk, nu de Atnhoniebreestraat, en was je eigenlijk al de stad uit. Het poortgebouw op de Nieuwmarkt werd zo neergezet dat je vijanden van ver aan kon zien komen. In de 17e eeuw werd de stad een flink stuk groter en verloren de oude verdedigingswerken hun functie, maar velen bleven staan. De nieuwe verdedigingswerken kwamen als een lus om de stad te liggen, ongeveer op de lijn van Nassaukade-Stadhouderskade-Mauritskade. Er werden zelfs poorten om de stad heen gezet, zodat de stad afgesloten kon worden voor mensen van buiten de stad. Was je niet op tijd binnen dan moest je die nacht maar ergens anders slapen. Door bijvoorbeeld de Haarlemmerpoort en de Muiderpoort bleef de stad heel lang een soort fort.

Muiderpoort

Nieuwmarkt

Een bijzondere vermelding verdient het Fort van Sjakoo. Het was wel degelijk een verdedigingsfort, maar niet voor de stad. Op de Elandsgracht woonde Sjakoo. Volgens de officiële documenten was hij een dief en een misdadiger, volgens de legenden was hij een soort Robin Hood. Een ding staat vast; hij kwam vaak in aanraking met wetsdienaren en was absoluut niet van plan om zich zomaar te laten vangen. Daarom had hij in zijn huis en de aangrenzende panden een ingewikkeld systeem van gangen gemaakt waardoor hij altijd kon ontsnappen. Sjakoo werd zo bekend in Amsterdam dat zijn fort een legende op zich geworden is. Zelf het Fort van Sjakoo zien? Dat kan! Geef je via verhalenschat@gmail.com op voor de speciale Jordaan-wandeling op 11 juni.

Volgende keer een een verdediging van een hele andere soort. Dan neem ik jullie namelijk mee naar de IJzeren Kapel en wat daar in verborgen lag.