Twee opa's, een oorlog en een samenloop van de geschiedenis

Vorige week schreef ik een verhaal over drie oma's waarin een straat centraal stond. Deze week een verhaal van twee opa's. Een verhaal wat niet in Amsterdam begint, maar daar gelukkig wel eindigt. Mijn twee opa's komen namelijk niet uit Amsterdam. Van vaderskant komt hij uit Friesland en van mijn moeder uit Arnhem. Het feit dat ze allebei wel naar Amsterdam toegekomen zijn en dat daar mijn ouders geboren zou wel eens te danken kunnen zijn aan de Tweede Wereldoorlog.


Opa van der Pol woonde in een dorpje in Friesland. In hetzelfde dorpje waar al generaties voor hem de familie gewoond had. Ze waren wel eens verhuist, maar nooit verder dan een dorpje verderop en al helemaal niet buiten Friesland. Ze werkten op het land en bleven dat tot ver in de Tweede Wereldoorlog doen. Inmiddels was het winter '44-'45 en was aan de andere kant van het land behoorlijk veel ellende uitgebroken in een periode die bekend kwam te staan als de Hongerwinter. Velen mensen trokken van Amsterdam naar het platteland op zoek naar eten, soms zo ver als Friesland. Een van hen was een vrouw met twee kinderen van wie de man in Duitsland zat. Zij kreeg onderdak in een boerderij in een klein dorpje in Friesland, schuin tegenover de boerderij van de familie van der Pol. Het verhaal gaat dat ze verliefd werden en van der Pol na de oorlog  met de vrouw mee terug ging naar Amsterdam, haar eerste man was in Duitsland gebleven. Die twee mensen zouden tien jaar na de oorlog de ouders van mijn vader worden.


In diezelfde periode, het is het najaar van 1944, woont een klein jongetje genaamd Henk in Arnhem. Die stad komt echter hevig onder vuur te liggen en de bommen vliegen hem om de oren. Ze vertrekken en komen uiteindelijk terecht in Amsterdam. De oorlog en nog eens en decennium gaan voorbij en daar in Amsterdam ontmoet Henk mijn oma. Want dat kleine jongetje van toen zou mijn opa Henk worden. Vorige week zou hij 80 jaar geworden zijn. Zover kwam het niet, maar dat is een heel ander verhaal. Maar wie weet hoe het gelopen was als Arnhem niet gebombardeerd geweest zou zijn...


Natuurlijk zijn er tal van andere redenen te bedenken waarom de beide opa's naar Amsterdam kwamen. Was het de werkgelegenheid tijdens de wederopbouw of waren er andere demografische of sociaal-economische redenen. Ik kan het ze inmiddels allebei niet meer vragen, dus we zullen het met de verhalen moeten doen. Maar het zijn wel twee prachtige verhalen over hoe grote gebeurtenissen uit de geschiedenis van invloed zijn op de levensloop van personen. En hoe die invloed tot op de dag van vandaag doorwerkt.

De Ridderstraat, het verhaal van drie oma's

Al jaren doe ik onderzoek naar mijn familiegeschiedenis. Ik wil weten wie ze waren, wat ze deden en waar ze woonden. Hierbij heb ik veel aan de uitgebreide schat aan informatie van het Stadsarchief, waar echt bijna alles over Amsterdamse voorouders te vinden is. En zo kom ik wel eens hele mooie pareltjes of bizarre toevalligheden tegen.




Ik blader door het bevolkingsregister van eind 19e eeuw. Hier staat niet alleen veel in over de gezinssamenstelling, maar ook over beroepen en adressen. Ik noteer ze allemaal nauwkeurig, want op al die adressen wil ik een kijkje nemen om te zien hoe het geweest is en wat daar eventueel nu nog van over is. Ik zal het niet spannender maken dan het is. Veel van mijn Amsterdamse voorouders woonden nou niet echt in prachtige paleizen. Het was eerder een samenvatting van krotten, sloppen en Jordanese kelderwoningen (die kostten toen geen drie ton trouwens).




De familie van mijn vaders moeder, de familie Uhrlep, kwam ik in 1878 tegen in de Ridderstraat. Iets later doe ik een rondje door de stad, met mijn lijstje met adressen. Van de Ridderstraat is, na verschillende herprofileringen, eigenlijk niets meer over. Geen idee waar nummer 44 gestaan zou moeten hebben. Gelukkig hebben we op zo'n moment de oude foto's nog uit de Beeldbank van het archief. Een foto van rond 1900 waar inderdaad de armoede ervan af straalt. Goed, ik duik weer achter mijn computer en trek de familie van mijn andere oma, Vos, door het systeem heen. "He, wat grappig weer de Ridderstraat." Zij woonden daar in 1889. Ik check even het nummer en zoek dan nogmaals de eerdere kaart op. Nummer 44... De familie van mijn vader en die van mijn moeder hebben dus, welliswaar met 10 jaar ertussen, in precies hetzelfde huis gewoond!




Het verhaal wordt nog een tikkeltje gekker. Jaren later is mijn zus inmiddels getrouwd en ik zou ook eens in de familiegeschiedenis van mijn zwager gaan duiken. Zijn oma's familie woont namelijk ook heel lang in Amsterdam. Ik pluis eerst de stamboom een beetje uit en noteer wat namen en data. Dan maar eens kijken waar deze mensen gewoond hebben. Ik vind vergelijkbare omstandigheden als bij onze familieachtergrond. En dan opeens zie ik een wel heel bekende straat staan... De Ridderstraat, nummer 48 dit keer. Daar woonden de familie van Raath in 1889. Precies in dezelfde periode als de voorouders van oma Vos. Zij waren dus buren! In zo'n klein straatje moeten ze elkaar gekend hebben, nooit wetende dat hun achterachterkleinkinderen zouden trouwen en nu zelfs samen een baby hebben.




En over dat baby'tje. Op een dag ga ik haar meenemen naar wat er nog over is van de Ridderstraat. En dan zal ik haar vertellen dat familie van drie overgrootmoeders daar gewoond heeft, soms zelfs tegelijk of in hetzelfde huis. Gewoon om te laten zien hoe wonderlijk de geschiedenis is.

Verborgen Amsterdam... een terugblik

De afgelooen drie maanden verscheen er twee keer per week een blog over Verborgen Amsterdam. Aan de hand van 24 verhalen nam ik jullie mee op een kleine reis door de geschiedenis van Amsterdam. En er zij zelfs speciale wandelingen geweest.

We zijn aan de hand van thema's door de geschiedenis van de stad gegaan. Van het hele begin in 1275 tot aan de oorlogsjaren en de sporen die van dat alles nu nog te vinden zijn. Wonderlijke verhalen achter gebouwen, gevelstenen en straatnamen hebben we besproken. Keizerskronen, misdadigers en verzetsvrouwen zijn voorbij gekomen. Gesloten deuren gingen open en verborgen gangen werden blootgeleged, We hebben niet alleen gekeken naar wat duidelijk te zien is, als je weet waar je moet kijken, maar ook naar wat er verborgen ligt onder de grond. Zo kwamen we niet alleen woonplaatsen, maar ook rustplaatsen van Amsterdamse voorouders tegen.

Dit waren de verhalen die ik in ieder geval met jullie wilde delen, maar natuurlijk zijn dit nog kang niet alle verhalen. Maar vanaf nu geef ik het door aan jullie.... Hoor je een bijzonder verhaal of is er iets waar je meer over wilt weten? Laat het mij dan weten! Ik onderzoek het verhaal en schrijf er een blog over. Zo maken we samen de verhalen van Verborgen Amsterdam nog completer. Daarnaast zullen er ook nieuwe blogs verschijnen op Angelique Schrijft en over de Verhalenschatkist. Dus blijf mij volgen, want ik blijf schrijven en verhalen met jullie delen!

Bedankt voor jullie aandacht, jullie fijne reacties en het meelopen met de wandelingen. Dat laatste blijft trouwens nog steeds mogelijk. Binnenkort worden hier nieuwe data voor bekend gemaakt. Of boek er gewoon zelf een...

De stad uit!

Voor deze laatste reguliere blog van Verborgen Amsterdam verkennen we de grenzen van de stda, maar ook wat daar buiten ligt.

De grenzen van Amsterdam verlegden zich continu. Het beeld over wat wel en niet de stad was, veranderden dus ook. Hield de stad in de Middeleeuwen nog op buiten de Singel en was je voorbij de Nieuwmarkt de stad al bijna uit, Vanaf 1613 veranderde dat beeld drastisch en werd met de gefaseerde aanleg van de grachtengordel Amsterdam in een aantal decennia vele malen groter. De rand van de stad hield op bij de ring Nassaukade-Stadhouderskade-Mauritskade. Die halvemaan-vorm zou ruim 250 jaar lang de kenmerkende vorm voor Amsterdam blijven. Pas rond 1880 werd de stad weer uitgebreid en werden gedeelten van Oost, Oud-West en de Pijp aangelegd. In de periode 1920-1940 werden omliggende gemeenten van Amsterdam geannexeerd en werd de stad volgebouwd ongeveer tot aan waar de Ring A10 loopt. Na de oorlog zouden vervolgens de Westelijke Tuinsteden volgen.

Zoals ik al eerder vertelde, is Amsterdam heel lang een stad geweest die beschermd werd door bolwerken en poorten. Er konden dus niet zomaar mensen in. Maar dat betekende ook dat je de stad uitgezet kon worden. Er kon een straf van zij verbanning worden opgelegd. Verbanning komt van het woord Banne, wat rechtsgebied betekent. Zij werden in de ban gedaan of er werd een banvloek uitgesproken. Een lot wat bijvoorbeeld ook Spinoza trof. Speciaal voor dot doel werden rondom de stad banpalen neergezet die het einde van het rechtsgebied aangaven. Mensen die verbannen waren mochten niet binnen het gebied van deze palen komen, anders konden zij worden opgepakt en soms zelfs worden onthoofd. Verbanning bestaat niet meer in de stad, maar een aantal van deze banpalen staan er wel nog. Inmiddels bijna allemaal opgeslokt  door de stad staan zij onder andere nog in Oudekerk en in het dorp Sloten.

Volgende keer, in de echt laatste blog, doen we een terugblik op de reis door de geschiedenis die wij de afgelopen drie maanden gemaakt hebben met de verhalen van Verborgen Amsterdam. Ook vertel ik dan hoe we nu verder gaan....

Stad der Wonderen

In 1345 gebeurde er in het Middeleeuws Amsterdam iets heel wonderlijks.... dat zou bekend komen te staan als het Mirakel van Amsterdam.

Wat gebeurde er? Op de Kalverstraat woonde een man die doodziek was. Hij kreeg, volgens katholiek gebruik de laatste sacramenten toegediend. De hostie die hij gekregen had, braakte hij uit. Het braaksel werd in het vuur gegooid, maar de hostie bleef ongedeerd. Dit gebeurde in totaal drie keer. Voor de katholieke kerk het teken dat hier toch echt wel sprake was van een heus wonder!

Op de plek van het huis werd een grote kerk, de Mirakelkerk. gesticht. Deze stond midden in de Kalverstraat en reikte tot aan het Rokin. Het hele blok waar nu WE en aan de andere kant Amsterdam Dungeon zit, hoorde bij deze kerk. De zijstegen Wijde en Enge Kapelsteeg herinneren hier nog aan. Het verhaal van de hostie verspreidde zich snel en vanuit heel Europa kwamen gelovigen naar Amsterdam. De stad werd een echt bedevaartsoord, zoals Rome en Santiago de Compostella, en stond bekend als de Heilige Stede. Er werden zelfs speciale straten aangelegd voor katholieken uit de omgeving. Vandaag de dag hebben we daar nog altijd de Heiligeweg aan te danken, die via wat nu ongeveer de Overtoom is doorliep naar het dorp Sloten en zelfs uiteindelijk naar Haarlem en verder.Elk jaar werd er in maart een processie gehouden waarbij katholieken door de toen nog Middeleeuwse stad liepen. Dit was het hoogtepunt van de religieuze vieringen in Amsterdam.

Dat veranderde allemaal in 1578. Tijdens de Alteratie werd Amsterdam een protestantse stad. Katholieken mochten hun geloof nog wel uitoefenen, maar niet in het openbaar. Dat gold trouwens voor alle geloven; alles mocht, maar niet in het openbaar. Die relatieve godsdienstvrijheid zou later onder andere veel joodse mensen uit het zuiden en oosten naar de stad trekken. Het was dus afgelopen met de processies en met Amsterdam als bedevaartsplaats. Pas eeuwen later zouden de katholieken pas weer in het openbaar hun geloof mogen uiten. De Stille Omgang, die nog elk jaar in maart gelopen wordt, herinnert nog altijd aan het Mirakel van Amsterdam en aan de periode waarin dit in stilte herdacht moest worden. De Mirakelkerk staat er allang niet meer. Een aantal voorwerpen ervan liggen in musea en op het Rokin is een zuil geplaatst met stenen uit de kerk. Aan de Kalverstraat herinnert een enkele nis, hoog boven straatniveau, nog aan wat hier ooit stond. Volgens populair bijgeloof is de plek van de voormalige kerk vervloekt en is dat de reden dat er al een paar keer een flinke brand is geweest in de panden  die daar staan. 

Volgende keer is het alweer tijd voor de laatste echte blog van Verborgen Amsterdam en dan gaan we de randen van de stad verkennen. Maar zoals zal blijken, ook daar houdt het niet op.

Huizen met vreemde verhalen

De stad zit vol met legenden en spookverhalen. Jarenlang werden op die manier verhalen doorverteld en fenomenen verklaard. Sommige van die verhalen zijn een heel eigen leven gaan leiden en sommige sporen van die verhalen zijn nog altijd te vinden in de stad.

Zo worden er in de geschiedenis regelmatig spookverschijningen gesignaleerd door de hele stad, maar er zijn ook huizen en gebouwen die als echte spookhuizen gezien werden. Een huis waar zo'n duister verhaal over gaat, is het Huis met de Hoofden, aan de Keizersgracht. aan de gevel van het huis hangen stenen hoofden. Dat zijn de hoofden van onder andere Minerva en Mercurius. Maar dat wisten de meeste inwoners van de stad toen niet. Die hadden nog nooit van die namen gehoord. Zij gingen dus zelf op zoek naar een verklaring voor die hoofden aan de gevel en al snel gingen de wildste verhalen rond. Het zouden zelfs afgehakte hoofden zijn van dieven die omgebracht waren in het huis en die toen bezit hebben genomen van de gevel. Een ander mysterieus gebouw staat aan de Amstel, tegenover de Hermitage. Daar zijn in vaalrood al eeuwenlang vreemde teksten en symbolen te zien. Dit wordt dan ook wel het Huis met de Bloedvlekken genoemd. Van het hoe en waarom weten we eigenlijk niets...

Aan de Keizersgracht staat een huis waar aan de gevel een gouden ketting hangt. De ketting zou magische krachten hebben en voorspoed hebben gebracht aan de lakenhandelaar van wie het huis was. Maar er gaat ook een verhaal dat de ketting uit het raam gesmeten is tijdens een echtelijke ruzie. De ketting bleef aan een spijker hangen en toen is besloten om het daar maar te laten hangen. Het echte verhaal? Er woonde daar inderdaad een lakenhandelaar. Vermoedelijk is de ketting gebruikt om zijn handelswaar bij elkaar te houden. Als symbool voor zijn succes zou hij die ketting aan de gevel hebben gehangen en later hebben laten verguld. Meer lezen over het verhaal achter dit huis? Ik schreef daar een tijd geleden een artikel voor in  Ons Amsterdam


Volgende keer een echt wonder midden in het centrum van de stad. We gaan terug naar het begin met het Mirakel van Amsterdam

Vreemde namen

De meeste straatnamen in Amsterdam zijn redelijk goed te herleiden naar waar ze vandaan komen. Sinds de 19e eeuw is er de straatnamencomissie die bepaalt hoe straten gaan heten, vaak binnen een bepaald thema. Voor die tijd ontstonden straatnamen vaak spontaan.

Ik noem een paar voorbeelden...
De Kalverstraat bevindt zich op de plek waar vroeger de kalveren verhandeld werden.
Het Rembrandtplein, vernoemd naar de bekende schilder. Eerst heette het hier trouwens de Botermarkt, dus wat zou daar gebeurd zijn? Veel straten herinneren ook nog aan gebouwen die er vroeger stonden. Zoals de Sinr Luciensteeg naar het klooster aldaar met dezelfde naam. En de Lombardsteeg, de zijstraat van de Bank van Lening (of Lommerd). Vaak zijn de namen afgeleid van Oud-Nederlands. Zoals de Warmoesstraat, de plek waar de groentetuinen in Middeleeuws Amsterdam zich bevonden. Warmoes is groente, vergelijk moestuin. De Nes en Grimburgwal komen beiden van het woord Grimensse, wat zoveel als moeras betekent. Niet zo verwonderlijk als je bedenkt dat alles buiten de Amsteldijken er zo uit zag in de begintijd van de stad.

Maar er zijn ook straten waar elke logica aan verloren gegaan lijkt. En laten dat nou de leukste zijn.

Ik neem jullie mee naar de Dubbeleworststeeg, .... Waarom zou je vrijwillig je straat zo noemen? Het antwoord is simpel, als je hem naar je zelf noemt. Een van de eerste bewoners van deze steeg was dhr. Dubbelworst. Hoe hij weer aan zijn bijzonderen achternaam kwam, dat zou een samenvoeging zijn van de families Dubbel en Worst. Natuurlijk niet ondenkbaar dat een daarvan een slager was.
Een ander prachtig voorbeeld is de Nadorststeeg, gelegen aan.... We kennen het bijna allemaal, nadorst, maar dat heeft hier dan weer niets mee te maken. Waarschijnlijk lag hier oorspronkelijk de Naardersteeg, vernoemd naar de boot naar Naarden die vanaf dit punt vertrok. Maar ergens in de mondelinge overlevering heeft het een hele andere naam gekregen waar de oorsprong bijna niet meer van te achterhalen is. Of wat te denken van de Ossenspoooksteeg? Vermoedelijk vernoemd naar een café aldaar. Maar waarom weet niemand...

Vind je een Ossenspook al bijzonder? Er zijn nog veel meer wonderlijke en spookachtige verhalen te vertellen over Amsterdam. Lees het in de volgende blog!