Het wapen van de stad

Eigenlijk is het onderwerp van vandaag helemaal niet verborgen. Sterker nog, er zijn maar weinig plekken in de stad waar je het niet ziet. Het verhaal erachter is echter wel veel mysterieuzer. Vandaag: Het Wapen van Amsterdam.

Het wapenschild bestaat uit een rood vlak met een zwarte baan en drie andreaskruisen. Iets wat volgens de heraldiek (regels rondom wapenschilden) eigenlijk al helemaal niet mag. Zwart op rood is namelijk niet toegestaan en daarom wordt het wapen van Amsterdam ook wel een raadselwapen genoemd. En dat past dan weer perfect bij Verborgen Amsterdam. Maar daar stopt het mysterie niet. Over het hoe en waarom van de drie kruizen gaan ook de meest uiteenlopende verhalen. Het zou symbool staan voor drie plagen die Amsterdam trof, maar het zou ook kunnen staan voor drie mogelijke vestigingsplaatsen in de Amstel en het zouden ook merktekens kunnen zijn. Het mooie is dat niemand dat zeker weet en er nergens historisch bewijs voor is.

Wat weten we dan wel? Het wapen werd waarschijnlijk voor het eerst rond 1280 gebruikt (Amsterdam bestaat officieel sinds 1275). Het oudste fysieke overblijfsel is een stempeltang uit 1350 dat bij de aanleg van de NoordZuidlijn onder het Damrak gevonden is. In 1489 kreeg Amsterdam van keizer Maximilliaan van Oostenrijk het recht om de keizerskroon te dragen. Dat werd dus aan het wapen toegevoegd en is ook te bewonderen bovenop de Westertoren. Om in de sfeer te blijven, gaan ook over het verkrijgen van die keizerskroon verschillende verhalen. Vaststaat dat het een cadeau van de keizer was, omdat Amsterdam iets voor hem gedaan heeft. Wat dat is, loopt uiteen van een geldlening tot een wonderbaarlijke genezing. Ook dat is Verborgen Amsterdam; iets wat zo zichtbaar is, maar waarvan niemand weet hoe we er aan gekomen zijn.

De leeuwen werden toegevoegd in 1813 toen Nederland weer een koninkrijk werd en Amsterdam hoofdstad werd. Na de Tweede Wereldoorlog kreeg het wapen van Amsterdam de toevoeging Heldhaftig, Vastberaden, Barmhartig vanwege het optreden van de stadsbewoners tijdens de oorlog. In de volgende blog aandacht voor een aantal van deze helden. De eerste van een aantal specials over de Tweede Wereldoorlog verschijnt op 3 mei en gaat over Verzetsvrouwen.

Een straat voor Willem

Dit stuk gaat over de Goudsbloemgracht. Ik hoor meteen de verwarring, want ik had beloofd dat ik het over de Willemsstraat zou hebben. Natuurlijk doe ik wat ik beloof, die twee zijn namelijk precies hetzelfde.


Tot 1857 heette de Willemstraat namelijk de Goudsbloemgracht. Het werd echter ook wel het Franse Pad genoemd en stond onder bevolking van de Jordaan bekend als de smerigste straat van de hele toch al armoedige Jordaan. De gracht stond vol met gangen (zie de vorige blog), krotten en sloppen. Door de ligging kwam ook nog hier het meeste afval terecht. Veel huizen in de Jordaan, met name in de sloppen, hadden geen stromend water. Mensen deden hun behoefte op een emmer en gooide de inhoud daarvan gewoon lekker op straat. Er werd inmiddels anders gedacht over hygiëne in de stad en er werd vast gesteld dat dit niet langer meer zo kon.

Dus toen was besloten dat de gracht gedempt moest worden, moest er ook een nieuwe naam komen die de een echte nieuwe start moest betekenen voor de voormalige gracht. De heropening van de Willemsstraat viel gelijk met de verjaardag van voormalig koning Willem I De bevolking van de voorheen Goudsbloemgracht waren heel koningsgezind en dus werd besloten om de straat te vernoemen naar de koning. Officieel heette de de straat Willemstraat, maar door de spreektaal sloop er langzamerhand een tweede s in. Dit was trouwens niet de enige gracht die gedempt werd. Dat was een lot wat trouwens nog veel meer grachten in de Jordaan te wachten stond, waaronder de Elandsgracht, Lindengracht en de Westerstraat (oorspronkelijk Anjeliersgracht)

Volgende keer gaan we van een straat voor de koning naar een kroon van de keizer.
"Het Wapen van Amsterdam" verschijnt op 29 april!

Gangenstelsels

We staan in de Noorderkerkstraat, maar dit verhaal kan zich in tal van straten in de Jordaan afspelen. Aan de overkant zien we de nummer 9 en 15. Nummers 11 en 13 lijken verdwenen achter een deur. Dan doet de groep nog een stap naar achteren en verschijnt tussen de huizen nauwelijks zichtbaar een rood dakje. Daarachter moeten dus de ontbrekende nummers liggen. Dan vertel ik ze dat achter die deur een gang schuilgaat. Een gang was oorspronkelijk niet meer dan dat, absoluut niet bedoeld voor bewoning. Maar door de hoge woningnood in de stad in de 18e en 19e eeuw werd alles volgebouwd. Op binnenerven en tussenruimtes werden kleine huisjes gebouwd. Hierdoor ontstond een uitgebreid gangenstelsel waar het licht niet binnenkwam, sanitaire voorzieningen niet bestonden en waar mensen in hele armoedige omstandigheden woonden in krotten, kelderwoningen houten hutjes waar mensen tot ver in de 20e eeuw bleven wonen.

 Ook in wat bekend zou worden als de Jodenbuurt, in de omgeving van het Waterlooplein, waren veel van dit soort gangen te vinden. Veel daarvan is echter vervangen door nieuwbouw. Maar in de Jordaan stikt het nog van gangen of overblijfselen daarvan. Ik citeer hieronder een stukje uit 1901 (Krotten en Sloppen, Louis M. Hermans) wat goed beschrijft hoe het leven was in die gangen. Willen jullie nog meer weten. dan kan ik wat literatuur aanraden.
"De percelen zijn alleen te bereiken door een gang 1,75m hoog is en 0.78m breed is. ... Het steegje is zo nauw dat er geen daglicht binnen kan dringen. ... Het is onbegrijpelijk dat deze woninkjes niet afgekeurd zijn. Het is vochtig en de bewoners verkeren de hele dag in het halfduister. Ook is er geen doorlopend privaat (toilet)." Na dit vernietigende rapport is de Woningwet ingesteld en werden de woonomstandigheden in de binnenstad verbeterd. Toch zouden tot in de jaren '50 mensen nog in deze sloppen blijven wonen.

Op een flink aantal plaatsen zijn er nog overblijfselen van deze gangen nog te zien, zoals op de Elandsgracht. Daar zit naast de Albert Heijn de Koninginnengang, aangegeven met een naambordje en het best te zien vanaf de overkant. als je dan toch aan de overkant bent, loop een stukje door. Daar zit de Hartshoorngang, een van de weinige gangen waar je nog gewoon doorheen kan lopen. Nou weet ik dat ze daar aan het verbouwen zijn dus mogelijk is het even niet toegankelijk.Maar door de hele Jordaan zitten dit soort gangen, de meeste afgesloten. Sommige afgezet door een deur of een hek, sommige dichtgetimmerd of bij een aangrenzend pand getrokken. Weten waar ze zitten? Let op deuren waar geen huis aan vast lijkt te zitten, een ruimte tussen huizen smaller dan een steeg of zomaar verdwijnende huisnummers. Op de Willemsstraat zijn mensen een project begonnen om aan te geven waar en hoe vroeger de talloze gangen daar gelopen hebben.

Meer weten over de Willemstraat? Volgende keer vertel ik daar nog veel meer over in de speciale Koningsdag-special: Een straat voor Willem.

De Jordanese Driehoek

Helemaal in het Noorden van de Jordaan, komen een aantal straten samen op een plek waarvan de naam de vorm al verraadt; de Driehoekstraat. Een van de meest wonderlijke straten van de Jordaan. Tegelijk ook een van de meest verborgen, en dus rustigste, straten, Mensen komen hier meestal gewoonweg niet.

Dit was lang een van de meest vergeten stukken van de Jordaan en eigenlijk is dat nog steeds zo. Maar ik heb het altijd een van de meest bijzondere plekken gevonden, misschien juist wel omdat het helemaal niet lijkt op de rest van de Jordaan. Hier staan niet de standaard Jordaanhuizen, grachtenhuisjes maar dan smaller. Hier zijn de huisjes veel kleiner en heeft het bijna een dorpskarakter. Omdat het gebouwd is in een stukje restgrond van de Jordaan, heeft het naturlijk typisch gevormde huizen en stegen.

Van nature was in dit gedeelte van de Jordaan veel industrie, vandaar dat de huizen ook veel minder geschikt lijken voor meerdere families. Op een plek is dat goed te zien. Op de punt van de Driehoekstraat zit namelijk nog steeds distilleerderij van Wees. Hier kan je een kijkje nemen hoe het maken van de ouderwetse borrel in zijn werk ging en hoe ze dat daar nog steeds doen. In de Driehoekstraat lijkt de tijd bijna stil te hebben gestaan en is de authentieke sfeer nog niet verpest door hippe bars en toeristen-trekpleisters. Ga daar dus eens een kijkje nemen, maar niet allemaal tegelijk.

De Jordaan heeft bijna patent op verborgen plekken. Volgende keer neem ik jullie mee naar donkere gangenstelsels en stegen. Bereid je dus voor en neem een zaklamp mee.

Een middagje naar het tuchthuis

Op de Heiligeweg staan we stil bij de zij-ingang van winkelcentrum de Kalvertoren. Onder de oude poort lopen mensen met tassen vol nieuw gekochte spullen in en uit. Slechts weinigen stoppen en kijken omhoog naar wat zich daar bevindt.

Wie weet wat hier vroeger was? Een aantal oudere Amsterdammers herrinert het zich nog. Was hier niet het zwembad? Daar is niks tegen in te brengen, want voordat hier gewinkeld werd, werd hier inderdaad gezwommen. Maar dat was niet helemaal wat ik bedoelde, ik wil nog verder terug. Kijk eens naar de beelden boven de ingang. Daar staan mannen afgebeeld in ketenen, mer daaronder het woord Castigatio, Latijn voor tuchtiging. Inderdaad niet echt accessoires die je verwacht bij de ingang van een zwembad. Voordat het een zwembad was, en ver voordat het een winkelwalhalla was, was dit namelijk een plaats waar je absoluut niet terecht wilden komen. Hier zat het Rasphuis, een tuchthuis voor mannen. zij werden hier opgesloten en moesten verplicht hout raspen, bij wijze van tuchtiging.

Het al net zo nare zusje hiervan, Het Spinhuis voor Vrouwen, bevindt zich trouwens op loopafstand. Even het Rokin oversteken en dan via .... naar de Spinhuissteeg. en ook daar was het geen vrolijke toestand. Vrouwen die opgepakt werden voor niet-geweldsmisdrijven, dus bijvoorbeeld diefstal maar ook prostitutie en bedelarij, werden hier opgesloten en verplicht om ... te spinnen. De situatie in het Spinhuis werd er nog erger op toen het een heuse toeristische attractie werd. Tegen betaling mocht je naar binnen om naar de vrouwen te kijken en ze bijvoorbeeld zelfs uit te schelden en te bespugen. Nu vinden wij dit misschien een afschuwelijke gedachte, maar in de 18e eeuw was dit dus echt een populaire plek om naar toe te gaan. Dat wil zeggen, voor de bezoekers...

Zo zie je maar weer, Verborgen Amsterdam ligt soms op een wel hele openbare plaats. Waar nu mensen met hun tassen onderdoor lopen en wat in de recente geschiedenis nog herkend wordt als een zwembad, was honderden jaren daarvoor een plek waar je niet onder de poort door wilde lopen.

Volgende keer duiken we de Jordaan in op zoek naar wat daar verborgen ligt.

Een oase van rust

Ingang Begijnhof

Komende vanaf de Dam lopen we over de Kalverstraat. Ongeveer halverwege is er aan de rechterkant opeens een poortje. Nu is dit de ingang van het Amsterdam Museum. Tot ver in de 20e eeuw was dit echter de ingang van het Burgerweeshuis. Loop het binnenplaatsje op, maar loop voorbij de ingang van het museum. Nu, maar ga daar zeker een keer heen! Stap de overdekte passage in waar Walk on Art op staat. Dit is de schuttersgallerij, een gedeelte van het Amsterdam Museum wat voor iedereen gratis toegankelijk is. Ren hier niet door heen, naar kijk even rustig om je heen.

Aan het eind van de passage kom je in een steeg terecht, de Gedempte Begijnensloot. Je hoeft geen grote kennis te hebben van de geschiedenis om te weten dat hier dus vroeger water was. Een prachtig steegje met veel authentieke gebouwen. Heel soms loopt er net een groep toeristen doorheen, maar wacht dat even rustig af, want meestal is het een en al rust. Loop door tot bijna het eind van het steegje. Via het dwarsstraatje links kijk je zo naar de Kalverstraat, maar kijk in plaats daarvan naar rechts waar zich alweer een prachtig poortje bevindt. daar gaan we dus naar binnen, de ingang van het Begijnhof.

Als je het treft en er zijn op dat moment weinig toeristen, voordeel  is dat die groepen ook zo weer weg zijn, dan overvalt meteen de rust je. Ik vond het vroeger al wonderbaarlijk dat je daar tussen de Kalverstraat en het Spui zit, maar dat je helemaal niets hoort. Een verborgen oase van rust, midden in de hysterische binnenstad. Er is echter ook genoeg te zien op het Begijnhof, voorheen een hofje voor katholieke nonnen de Begijnen. Zo is er een van de weinige originele houten huizen van Amsterdam te zien, staat er een Engelse kerk, een katholieke schuilkerk die van buitenaf niet te onderscheiden is en ligt er zelfs een graf gewoon in de goot. Bonuspunten voor wie dat vindt natuurlijk!

Via de linkerkant verlaten we het Begijnhof weer en storten we ons weer in de hectiek. Kijk eerst nog even naar de gevelstenenmuur, waar gevelstenen hangen van gebouwen die gesloopt zijn. Een gangetje en een houten deur later, kom je via de Ursulapoort zo weer op het Spui uit.

Volgende aflevering blijven we in de buurt van de Kalverstraat, maar gaan we een iets drukkere plek opzoeken. Dan neem ik jullie mee naar een winkelcentrum, of toch niet...

Begraafplaatsen

Ook in een stad als Amsterdam overlijden mensen. En op sommige momenten zelfs heel veel, bij bijvoorbeeld een epidemie. En al die mensen moesten ergens begraven worden.

Noordermarkt

De meeste mensen werden begraven in en rond de kerk. Elke kerk had een eigen begraafplaats. Als je heel belangrijk was dan werd je in de kerk begraven. Veel van de kerkvloeren bestaan dus tot op de dag van vandaag uit grafstenen. Was je iets minder belangrijk dan werd je naast de kerk begraven, op een afgesloten kerkhof. En veel van die begraafplaatsen staan nu inmiddels in de openbare ruimte. Zo kun je op sommige plekken letterlijk over de graven lopen. Wat te denken van de Noordermarkt. Loop daar overheen op een dag dat er geen markt is en het valt op dat een bepaald gedeelte gemarkeerd is. Hier lag het kerkhof van de Noorderkerk. Hier is ervoor gekozen om het aan te geven, maar natuurlijk is het zo dat in principe naast elke kerk een kerkhof stond, zoals de Westerkerk. Dat geldt natuurlijk ook voor de kerken en kerkhoven die er inmiddels niet meer staan, zoals aan het eind van de Kalverstraat (voormalig V&D-gebouw) en op het Raamplein, Het spreekt voor zich dat ieder geloof een eigen begraafplaats had, verspreid over de verschillende kerken. De Joodse begraafplaatsen bevonden zich even buiten de stad.


Er waren ook begraafplaatsen die niet bij een kerk hoorde, maar van de gemeente waren. Een voorbeeld hiervan is het Pestkerkhof, speciaal ingericht voor dodelijke slachtoffers van de Pest uit het Pestziekenhuis, later het Wilhelminagasthuis in Amsterdam West. Maar ook in de Jordaan lag een grote begraafplaats. We gaan weer terug naar de Noordermarkt. Even verderop in de Jordaan bevindt zich de Karthuizerspeeltuin. Hier stond een van de grootste kloosters van Middeleeuws Ansterdam. Later zou hier een grote begraafplaats komen. In iets modernere tijden werd deze begraafplaats geruimd en werden hier huizen en een parkje aangelegd. Helaas werd dat niet heel grondig gedaan. Zo kwam het nog wel eens voor dat hondjes gingen graven in de bosjes rond de speeltuin en menselijke botjes naar boven trokken. Enkele jaren geleden is er zelfs in een aangrenzend huis nog een graf gevonden toen daar de kelder werd uitgegraven. Al verwijst nu niks meer naar de ondergrondse geschiedenis van het Karthuizerplantsoen, soms komen de sporen daarvan letterlijk en figuurlijk boven drijven.


11 juni doen we een speciale Jordaanwandeling en dan zullen wij natuurlijk ook even stilstaan bij daar waar misschien wel onze voor-Amsterdammers liggen. Meer weten over je voorouders in Amsterdam? Ook daar kan Verhalenschat bij helpen!

Volgende keer blijven we nog even in ondergronds Amsterdam en dan zien we dat zich daar hele bolwerken en kastelen bevinden.

Aan de Amsterdamse grachten

Welkom bij de eerste blog in de verhalen-serie Verborgen Amsterdam!

We beginnen met waar Amsterdam het bekendst om is, de vele prachtige grachten en met name de grachtengordel die de stad zijn kenmerkende vorm gegeven heeft. Volgens mij is er niks zo vaak bezongen als die Amsterdamse grachten. Van buiten naar binnen; de Prinsengracht, de Keizersgracht, de Herengracht,en de Singel. De laatste werd trouwens oorspronkelijk de Koningsgracht genoemd. Maar omdat dit de gracht was die de oude binnenstad omsingelde, werd het in de volksmond eigenlijk altijd Singelgracht genoemd. Uiteindelijk werd Singel zelfs de officiële naam.


Op 5 maart 1613 is begonnen met de bouw van de grachtengordel. Er waren veel meer mensen in de stad komen wonen en het ging goed met de stad vanwege de handel op de Oostzee. Met dit geld werd begonnen aan de grootste stadsuitbreiding uit die tijd. Er werd een halfronde vorm aangelegd om de Middeleeuwse stad heen. Om deze cirkel kwamen verdedigingswerken. Alle drie de grachten werden tegelijk aangelegd. De mensen die ingehuurd werden om het grote project aan te leggen, gingen wonen in de, op hetzelfde moment aangelegde, Jordaan. De grachten werden aangelegd tot aan de Leidsegracht en toen... was het geld op. Twintig jaar lang heeft de bouw stil gestaan. Inmiddels was de VOC heel succesvol geworden met de handel overzee en er kon verder gebouwd worden. Dit keer werd de cirkel aangelegd tot aan de Amstel. En weer was het geld op... Pas tientallen jaren later zou de halve cirkel zijn definitieve vorm krijgen. Dit was te danken aan de immigratie van Joodse kooplieden die graag een eigen stukje Amsterdam wilde hebben. Dat mocht en hierdoor werd het laatste stukje ten oosten van de Amstel aangelegd.

Elke gracht heeft een eigen karakter. De Herengracht wordt vaak gezien als de meest chique gracht. Hier staan niet alleen de grootste huizen, maar bevind zich ook de Gouden Bocht. Bij de Herengracht is het heel normaal dat de huizen meerdere percelen bevatten en dat ze doorlopen tot aan de achter gelegen straat. Hier bevonden zich de koetshuizen, zodat de bewoners geen verkeer voor hun deur hoefde te tolereren. De Keizersgracht heeft een gevarieerd karakter, hier woonde de rijke koopmannen met hun families, die net iets minder rijk waren dan de Herengracht-bewoners. De Prinsengracht werd gezien als een werk-gracht. De huizen zijn hier stukken smaller dan op de andere grachten en vooral de kant die aan de Jordaan grenst had veel minder aanzien. En toch is dit het bekendste stuk van de grachtengordel. Daar waar de Jordanezen naar 'hun Wester' konden mijmeren, is nu een van de meest gefotografeerde stukken van de grachtengordel en mogelijk zelfs van heel Amsterdam

Kaart van Blaeu, 1624

Volgende keer, op woensdag 12 april, neem ik jullie mee naar de verborgen verhalen van een hele bekende plek midden in het winkelend hart van de stad

Verborgen Amsterdam

Een gloednieuwe Blog-serie van Verhalenschat!

Ik hoor het zo vaak.... ik zou zo graag eens een keer meewandelen door Amsterdam, maar dat kan ik niet. Speciaal voor deze mensen, en eigenlijk voor alle anderen die graag wat meer willen weten over Amsterdam, ga ik jullie nu meenemen op een reis door Amsterdam. Het mooiste is... jullie hoeven er niet eens je stoel voor uit. Lekker lezen in het weekend of na een dag hard werken terwijl je geniet van het laatste zonnetje of stiekem lezen terwijl je eigenlijk moet werken. Dat kan nu dus! Met de nieuwe verhalen-serie Verborgen Amsterdam.

En het zijn niet zomaar verhalen. Ik zal jullie niet vervelen met droge feiten en opsommingen van jaartallen. Ik neem jullie gezellig mee naar bekende locaties waar bijzondere verhalen zich afspelen, maar ook naar wat minder bekende plekken die een (virtueel) bezoekje waard zijn. Is het dan alleen maar lezen? Nee hoor, om jullie echt mee te nemen, zal ik ook foto's en filmpjes plaatsen. En dat drie maanden lang! Elke woensdag en zaterdag zal er een nieuw verhaal verschijnen op deze blogpagina en op social media.

Dus gooi je schoenen uit, ga lekker zitten en ga mee op reis door de verborgen verhalen van Amsterdam!

Liefs Angelique

Volgende blog "Aan de Amsterdamse Grachten" verschijnt Zaterdag 8 April